Văn hóa tâm linh và những nghịch lý

Có quan điểm còn cho rằng, thế kỉ XXI là kỉ nguyên của văn hóa tâm linh .Tâm linh và văn hóa tâm linhMột số quan điểm nhận định và đánh giá, tâm linh là khái niệm chỉ những hiện tượng kỳ lạ tương quan đến quốc tế linh hồn của con người sau khi chết, gắn liền với những biểu lộ huyền bí, dị thường và đậm sắc tố mê tín dị đoan .

Có một số ý kiến cho rằng, tâm linh hay văn hóa tâm linh là một phạm trù đặc biệt, bao hàm những giá trị tinh thần phong phú, cao siêu của con người, cao hơn khái niệm đời sống tinh thần. Một nhà nghiên cứu nhận định: “Trong Tâm linh đã hội đủ: Lòng vị tha, Đạo đức, Tinh thần, Ý chí, Linh hồn v.v”.., cho rằng tâm linh là sự tồn tại siêu hình của con người…

Theo chúng tôi, tâm linh chính là một bộc lộ trong đời sống niềm tin của con người, với toàn bộ sự đa dạng chủng loại, phức tạp của nó. Không nên đơn giản hóa tâm linh là mê tín dị đoan dị đoan, tuy nhiên cũng không nên “ thần bí hóa ”, “ ghê gớm hóa ” khái niệm tâm linh, gán cho nó những đặc tính cao siêu, khác thường, coi đó là cứu cánh của quả đât, của khoa học .Tất cả những bộc lộ tương quan đến đời sống tâm linh con người sẽ tạo nên văn hóa tâm linh. Cũng như tổng thể mọi hiện tượng kỳ lạ trong đời sống, văn hóa tâm linh cũng có những mặt tích cực và xấu đi, vì thế cần có một cái nhìn biện chứng, khách quan để có cách ứng xử hài hòa và hợp lý, phát huy được mặt tích cực và hạn chế những ảnh hưởng tác động xấu đi của nó so với đời sống hội đồng .Văn hóa tâm linh trong đời sống hội đồng người Việt

Văn hóa tâm linh có những biểu lộ vô cùng nhiều mẫu mã, phong phú trong đời sống của người Việt. Phổ biến nhất là phong tục thờ cúng tổ tiên, ông bà, cha mẹ, người thân trong gia đình trong mỗi mái ấm gia đình. “ Con người có tổ có tông-Như cây có cội, như sông có nguồn ”. Ở khoanh vùng phạm vi hội đồng là tục thờ cúng thành hoàng, những vị thần, những vị tổ sư, những vị anh hùng đã có công với nước, những danh nhân văn hóa … Do ảnh hưởng tác động của những tôn giáo, người Việt tổ chức triển khai xây đền chùa, miếu mạo, nhà thời thánh, giáo đường … và thực hành thực tế những nghi lễ cầu cúng. Nhiều khu công trình, hiện vật tương quan đến văn hóa tâm linh đã trở thành những di sản văn hóa, lịch sử vẻ vang quý giá, nhiều khu công trình văn hóa tâm linh được kiến thiết xây dựng ở những khu vực có cảnh sắc vạn vật thiên nhiên xinh xắn, kì thú trở thành những điểm du lịch mê hoặc … Nhiều liên hoan mang đậm truyền thống văn hóa vùng miền, dân tộc bản địa. Theo chúng tôi, quốc tế văn hóa tâm linh của người Việt được thiết kế xây dựng theo quy mô “ dương sao, âm vậy-trần sao, âm vậy ”. Vì vậy, nên coi đây là ý niệm xuất phát để khám phá về quy mô quốc tế tâm linh của người Việt. Hình thành từ xã hội nguyên thủy, người Việt có tín ngưỡng bách thần “ thần cây đa, ma cây gạo ”, gán cho những thế lực siêu nhiên, những sự kiện chưa lý giải được là những vị thần. Thế giới thần linh gồm có thần Sông, thần Núi, thần Biển, thần Lửa, thần Sấm Sét … và còn có cả thần Bếp, thần Tài, thần Nhân duyên … Nhân gian có người xấu người tốt nên những vị thần cũng có thần Thiện và thần Ác, có thánh thần luôn giúp người và cũng có ma quỷ chuyên hại người. Do ảnh hưởng tác động của xã hội phong kiến, quốc tế tâm linh cũng được tưởng tượng theo một quy mô tổ chức triển khai tương tự như : trên có Ngọc Hoàng Thượng Đế, có những vị Thần bề tôi với những cơ quan chuyên trách, giữa có quốc tế người trần mắt thịt và dưới đất có Diêm Vương phụ trách việc xét xử những linh hồn của con người trần gian. Số mệnh hoàn toàn có thể được hiểu như thể hiệu quả “ lập trình ” của một vị thần chuyên trách, và nhiều khi không cẩn thận, thiên vị nên vị thần này cũng gây ra bao điều ngang trái, oái ăm. Người Việt cho rằng người xấu sau khi chết sẽ được xét xử, ai tốt sẽ được lên Thiên đường hay cõi tiên, được đầu thai, có kiếp sau sung sướng, ai xấu sẽ bị trừng phạt, kiếp sau phải chịu khổ. Và linh hồn của tiền nhân, của tổ tiên luôn bên cạnh con cháu, chứng giám, độ trì cho con cháu. Vì ý niệm “ trần sao âm vậy ” nên mới có những tục lệ như chia của cho người chết, chôn theo người chết tài lộc, những vật dụng, rồi nghi lễ đốt vàng mã cũng là một cách để “ tiếp tế ” cho người chết. Có mái ấm gia đình trước mỗi bữa ăn con cháu đều cất lời mời bà ngoại mới mất về ăn cơm. Văn hóa tâm linh có những mặt tích cực không hề phủ nhận trong đời sống hội đồng. Đó là sợi dây cố kết hội đồng, lưu giữ truyền thống cuội nguồn, giáo dục lòng nhân ái, vị tha, ý thức hướng thượng, hướng thiện. Các tôn giáo khác nhau về giáo lý tuy nhiên đều gặp nhau ở tinh thần nhân ái, khoan dung, triết lý nhân bản. Văn hóa tâm linh là chỗ dựa về mặt ý thức, xoa dịu những đau thương mất mát, đem lại niềm tin vào những điều tốt đẹp, cao quý, thiêng liêng, giúp con người thắng lợi nỗi sợ hãi trước cái chết, đem lại sự thanh thản, cân đối cho tâm hồn. Có thể hình dung yếu tố tâm linh tạo nên chiều sâu, sức sống cho nền văn hóa hội đồng, dân tộc bản địa. Và những nghịch lý Những nghịch lý, mặt trái của văn hóa tâm linh xuất phát từ chính ý niệm gốc “ Dương sao âm vậy-Trần sao âm vậy ”. Như vậy, cõi trần gian quyết định hành động hình hài của âm tính chứ không phải ngược lại, hay chính con người đã sinh ra Thượng đế. Một ví dụ sinh động nhất là chính con người với sức lực lao động, tài hoa của mình đã tạo nên đình chùa, miếu mạo chứ đó không phải là phép màu của Thần Phật. Vì “ trần sao âm vậy ” nên rất nhiều người Việt đã “ suy bụng ta ra … bụng thần ”, áp đặt cách ứng xử nhuốm sắc tố xấu đi của trần tục vào chốn rất linh. Người ta rậm rạp nhau đến những đền chùa, mang theo lễ vật hậu hĩnh để mong được thánh thần phù hộ, hóa giải, trừ tà, cầu tài cầu lộc, làm ăn phát lộc. Phải có lễ mới biểu lộ được lòng thành, lễ vật càng nhiều, tỷ suất “ phù hộ ” càng cao, đâu có khác gì chạy chọt, xấu đi ở ngoài đời. Có thể tưởng tượng nhiều người viết sớ, sắm lễ, bưng lễ thuê như đội quân “ cò ” phần đông trong xã hội thời nay. Tình cờ được đọc một tờ sớ, chúng tôi không khỏi buồn cười. Người phụ nữ liệt kê có hai xe khách chạy những tuyến, và một xe SH đang chờ cấp biển số, mong “ ngài ” phù hộ cho một biển số đẹp. Nhiều người đến cửa đền chùa mới giật mình được những thấy bói, cô đồng cho biết là năm nay bị hạn, do một không ổn định nào đó ở âm tính hay do vì sao có cái tên lạ hoắc “ chiếu ” vào, thế cho nên cần phải “ hóa giải ”. Thật hú vía, và cũng thật xấu số thay cho những ai đó không đến đền chùa, không biết để mà sắm lễ nhờ “ thầy, cô ” giúp cho “ tai qua nạn khỏi ”. Lễ khai ấn đền Trần, vốn để tưởng niệm một tục lệ có đặc thù hành chính rất lâu rồi là những nhân viên cấp dưới nhà nước khởi đầu việc làm, tự nhiên trở thành một “ thời cơ vàng ” để cầu mong phù hộ thăng quan tiến chức. Người ta rậm rạp, giẫm đạp, tranh cướp nhau để có được một chiếc ấn tượng trưng, để yên trí rằng mình đã được phù hộ độ trì. Ai không chen được, cướp được thì … mua. Với tâm ý cầu mong con cháu học giỏi, tiến tới, nhiều người dân “ vào cuộc ” rất nhiệt huyết, hàng chục vạn người chi chít trong một khoảng trống không lấy gì làm rộng từ nửa đêm, khiến tình hình trở nên vô cùng hỗn loạn. Xin thưa cùng những “ con nhang đệ tử rằng ”, nếu như có một đấng rất linh toàn năng, chắc ngài sẽ hiểu thấu mọi tâm tư nguyện vọng, ước vọng của nhân gian, và sẽ phù hộ độ trì mọi chúng sinh, khuyến thiện, trừng ác không cần ai phải đến tận nơi cầu cạnh, xin xỏ. Còn nếu phải cầu, phải “ chạy chọt ” mới được độ trì, thì đấng thần linh ấy đâu xứng được tôn thờ.

Đấng thần linh chí thiện, chí nhân sẽ chỉ phù hộ cho những người tốt, những hành vi nhân ái, cao cả, còn những kẻ bất nhân, làm ăn phi pháp thì dù có cầu cúng, lễ vật bao nhiêu cũng bị từ chối. Cha ông ta đã từng nhắc nhở: “Dù xây chín bậc phù đồ-Không bằng làm phúc cứu cho một người”. “Tu đâu lại bằng tu nhà-Thờ cha kính mẹ ấy là chân tu”. Đó là sự khẳng định nguyên lý nhân bản trong văn hóa tâm linh.            

Thần linh phép thuật vô lượng, biến hóa vô cùng, phân thân khắp chốn nên không thiết yếu như người đi “ chạy việc ”, “ chạy chức ”, “ chạy án ”, “ tạ ơn ” … phải đến tận “ dinh ”, “ phủ ” và đem theo lễ vật. Đã thần linh thì cần gì lễ vật, những vị muốn gì chả có, muốn bao nhiêu chả được ; người xưa chả bảo “ lễ bạc lòng thành ” đó sao ? Vị cao tăng trụ trì chùa Hương đã nói : Khách đến chùa nên chỉ mang theo một nén hương, và không cần mang theo bất kỳ lễ vật gì cũng tốt. Thế nhưng, những quan điểm đó đâu có “ thấu ” được so với những người đã coi việc cầu cúng, đi lễ, hành hương như một “ điều tất yếu của đời sống ”. Bởi vì, cơ sở của tâm linh là niềm tin, họ không do dự nhiều lắm về những đạo lý cao xa, những nguyên tắc khoa học “ đau đầu ”, “ rắc rối ”. Tâm lý hành vi theo đám đông, tâm lý đơn thuần chính là cơ sở của những hành vi mê tín dị đoan, phản khoa học. Nơi thờ tự thần linh là chốn thanh tịnh, thoát tục, thế nhưng không ít người đã làm vẩn đục với những hành vi nhuốm màu con buôn, xấu đi. Người ta lấy đồng xu tiền làm thước đo của lòng thành, làm giá trị để “ mặc cả ” với thần linh : công đức, vứt tiền xuống giếng, đút tiền vào tay, chân tượng thần, rải tiền xuống khe suối, mua lễ sang, “ boa ” cho thầy bói hậu hĩnh, thắp nhiều hương, đốt nhiều vàng mã … Lợi dụng tâm ý này, nhiều kẻ đã xây rất nhiều chùa giả, điện thờ giả với mục tiêu thu tiền công đức của hành khách, sau chính quyền sở tại phải ra tay dẹp bỏ. Số lượng người tham gia tiệc tùng quá đông, Tolet không phân phối nổi, thế là hành khách phóng uế bừa bãi xung quanh di tích lịch sử, có nơi sau hàng tuần lễ còn mùi hôi thối nồng nặc. Sau mùa liên hoan, nhiều di tích lịch sử thành một “ bãi chiến trường ” rác, nhân viên cấp dưới không hề thu dọn hết. Hành xử như vậy, thánh thần còn không trừng phạt cho là may, nói gì phù hộ. Người ta đốt vàng mã cho người chết gồm quần áo, giày dép, tiền tài chưa đủ, còn đốt thêm xe hơi, nhà lầu, điện thoại di động, thậm chí còn còn đốt cả vợ lẽ, bồ nhí, cổ vũ cho lối sống tận hưởng, thác loạn nơi âm giới ! Ở nhiều nước không có tục đốt vàng mã, chẳng lẽ người thân trong gia đình của họ đều đói khát, rách nát cả ? Một vài tâm lý Dòng người phần đông rậm rạp nhau đến nơi chùa chiền, thờ tự để cầu tài, cầu lộc không phải là một tín hiệu vui so với văn hóa. Một mặt, số người đến chùa đền quá đông đã gây nên thực trạng quá tải, làm ô nhiễm, hủy hoại thiên nhiên và môi trường, tàn phá di tích lịch sử và phát sinh những hành vi xấu đi, phạm pháp như kinh doanh, giữ xe theo kiểu móc túi, chặt chém, rồi trộm cắp, giả dạng ăn xin hoành hành. Trong thời kinh tế tài chính suy thoái và khủng hoảng, mọi tiêu tốn đều cần dè sẻn thì người ta đã tiêu tốn lãng phí thời giờ, tiền tài một cách không hề tưởng tượng cho nhu yếu tâm linh. Mặt khác, hậu quả nguy cơ tiềm ẩn nhất là đã làm ngày càng tăng thực trạng mê tín dị đoan dị đoan, lối tâm lý và cách hành xử xấu đi, chạy theo những giá trị vật chất hiện sinh, cách ứng xử gian dối, phủ nhận khoa học, coi thường lao động, sự trung thực và những giá trị chân chính của đời sống. Người đến chùa chiền, liên hoan chỉ cầu lộc, cầu tài, cầu may mắn, cầu thăng quan tiến chức, bán đắt buôn may, trúng dự án Bất Động Sản, tránh thanh tra … không mấy ai cầu Trí, cầu Nhân, cầu Dũng, cầu Liêm. Giả sử có người cầu thế, không khéo sẽ bị đám đông chê cười là “ không thông thường ”. Kẻ học tập lười nhác nghĩ rằng mình đã được thần linh phù hộ, kẻ tham nhũng, làm ăn phạm pháp cho là mình đã được độ trì, quan chức xấu đi yên trí là mình đã có “ điểm tựa ” … Có kẻ làm ăn bất chính nên không tiếc tiền công đức, coi như mình đã “ ăn chia ” chu đáo với thần. Nhà nghiên cứu và điều tra Huỳnh Ngọc Trảng cho rằng : “ Các đối tượng người dùng thiêng liêng chỉ còn là một thứ quyền lực tối cao mà họ phải hối lộ và việc hành hương đến một khu vực thiêng liêng, tham gia một liên hoan chỉ còn là một chuyến thăm quan mà thôi ”. ( Báo Lao động ngày 11/2/2009 ). Đầu tư quá mức cho việc thiết kế xây dựng chùa chiền, đúc chuông, tô tượng, ngân sách lớn cho lễ vật, công đức sẽ khiến nguồn lực góp vốn đầu tư cho phúc lợi xã hội bị giảm sút. Đức Phật từ bi vui sao được khi mà chùa được xây quá hoành tráng, tốn kém, trong khi bệnh viện lại nhếch nhách, tồi tàn, người bệnh nghèo vật vã, đau đớn ; trường học cho trẻ nhỏ xập xệ, đường sá của dân nhấp nhô, nguy hiểm. Thế nhưng vẫn có không ít bài báo ca tụng những kỉ lục kiểu như “ ngôi chùa to nhất, bức tượng cao nhất, ngôi chùa xây tốn kém nhất, nhiều tượng nhất, ngọn tháp cao nhất … ”. Mấy năm gần đây, thực trạng buôn thần bán thánh, mê tín dị đoan dị đoan ngày càng ngày càng tăng, sự “ lạm phát kinh tế ” những nhà ngoại cảm với năng lượng “ siêu phàm ” đã được báo chí truyền thông khẳng định chắc chắn. Sau một thời hạn “ hô mưa gọi gió ”, những “ nhà ngoại cảm ” đã từ từ rơi rụng hết năng lượng “ kì diệu ” theo đồn thổi mà lộ rõ chân tướng lừa đảo, ngay cả so với những người nổi tiếng nhất. Chưa nhận thức được thực chất, tính hai mặt của văn hóa tâm linh, chậm trễ trong khi đối phó với những hành vi mê tín dị đoan dị đoan, cho rằng đây là một hiện tượng kỳ lạ “ nhạy cảm ” nên ngại can thiệp, thậm chí còn coi việc tiếp thị “ du lịch tâm linh ” như một giải pháp hay để tạo nguồn thu … đã dẫn đến những hậu quả nói trên. Khó khăn lớn nhất trong đại chiến chống mê tín dị đoan dị đoan lúc bấy giờ là bởi tổng thể những người mê tín chấp nhận tính “ không bình thường ”, “ tiên đề ” của hiện tượng kỳ lạ. Vì vậy, mọi nghiên cứu và phân tích lôgic, khoa học đều như “ nước đổ lá khoai ”. Đức Khổng Tử, ông tổ của Nho giáo từng nói : “ Chỉ có con người là TT của trời đất ”. Giáo sư Trương Quang Đệ cũng phát biểu “ Một quốc tế văn minh theo đúng nghĩa được mọi người gật đầu phải là một quốc tế duy lý ”. Đó là những điều rất đáng suy ngẫm. Trần Quang Đại LTS Dân trí – Trong thực trạng một quốc gia còn nghèo như tất cả chúng ta, lại gặp thời đại kinh tế tài chính toàn thế giới suy thoái và khủng hoảng, vậy mà triền miên những ngày sau Tết toàn là những liên hoan … Đập vào mắt mọi người là những bộ lễ phục diêm dúa, khoa trương và những điệu múa pha chất đồng bóng của những bà cô … Đấy là chưa kể những lễ vật và những lời cầu xin của khách thập phương khấn cầu những Thần Thánh … thì đầy sắc tố vụ lợi và mê tín dị đoan dị đoan, đúng như tác giả bài viết trên đây phản ảnh và nghiên cứu và phân tích.

Các cấp quản lý chính quyền, nhất là quản lý trực tiếp ngành văn hóa cần quan tâm nhiều hơn đến việc uốn nắn những mặt trái của các lễ hội, tránh phô trương hình thức, gây tốn kém; đặc biệt cần bài trừ và nghiêm cấm mọi hình thức hoạt động mê tín dị đoan.

Tôn trọng đời sống tâm linh của người dân là thiết yếu nhưng điều đó không có nghĩa là gật đầu việc “ buôn thần bán thánh ” trong một xã hội văn minh.