Tiếng Pali – Wikipedia tiếng Việt

Pāli (पाळि) còn gọi là Nam Phạn, là một ngôn ngữ thuộc nhóm Ấn-Arya Trung cổ hay prakrit. Nam Phạn là ngôn ngữ kinh điển của Phật giáo Nam Tông, dùng trong việc chép kinh cùng tụng niệm, trong đó có bộ Tam tạng (tên theo tiếng Nam Phạn là Tipitaka). Chữ Nam Phạn được đúc kết từ mấy nguồn hệ thống chữ viết khác nhau, từ chữ Brahmi, Devanāgarī và các chữ viết thuộc hệ Ấn-Aryan. Khi Latinh hóa thì hệ thống do T. W. Rhys Davids thuộc Pali Text Society khởi xướng được dùng nhiều hơn cả.

Nguồn gốc ngôn từ và sự tăng trưởng[sửa|sửa mã nguồn]

Bản thân từ Pāli có nghĩa là “hàng chữ” hay “văn bản (chính tắc)”, và tên gọi này dường như bắt nguồn từ các truyền thống chú giải, trong đó Pāli (theo nghĩa các hàng chữ hay văn bản nguyên gốc được trích dẫn) được phân biệt với các câu chú giải hay là các câu bằng tiếng bản xứ theo sau đó trên trang bản viết. Do đó, tên gọi của ngôn ngữ này đã gây ra nhiều tranh luận giữa các học giả thuộc mọi thời đại; cách viết của tên cũng khác nhau, với “ā” ([ɑː]) dài và “a” ([a]) ngắn, cũng như với âm bật lưỡi (retroflex) ([ɭ]) hay là không có âm bật lưỡi ([l]) “l”. Cho đến ngày nay, không có một cách viết chuẩn duy nhất của tên của ngôn ngữ này; cả bốn cách viết có thể tìm thấy trong các sách giáo khoa.

Pāli là ngôn từ văn chương của nhóm ngôn từ Prakrit ; nó không phải ( và chưa khi nào ) là một ngôn từ nói thường thì, theo nghĩa của một ngôn từ mẹ đẻ. Mặc dù có nhiều điều tra và nghiên cứu xuất sắc về yếu tố này, vẫn thường có sự nhầm lẫn về những liên hệ giữa Pāli và tiếng bản xứ của tiếng Magadha cổ đại .

Pāli được những người theo Phật giáo thời xa xưa coi là tương đồng về mặt ngôn ngữ với tiếng Magadha cổ hay là sự nối tiếp trực tiếp của ngôn ngữ đó. Nhiều nguồn Theravada nhắc đến tiếng Pāli như là “tiếng Magadha”. Tuy nhiên, dòng chữ khắc trên đá bằng tiếng Magadha của A-dục vương (Asoka) là một ngôn ngữ Đông Ấn trong khi đó Pāli giống với các chữ khắc bằng tiếng Tây Ấn hơn.

Có nhiều sự giống nhau đáng kể giữa Pali và một dạng cổ của Magadha – Ardhamagadha (Bán Magadha) – được bảo lưu trong các văn bản đạo Jain cổ. Ardhamagadha khác với Magadha cũng trong các điểm tương tự như là với Pali. Chẳng hạn, Ardhamagadha cũng không biến đổi r thành l, và trong biến tố danh từ nó cho thấy -o ở cuối thay vì -e như tiếng Magadha ít nhất là trong nhiều nơi có vần điệu. Điều tương tự này không phải là ngẫu nhiên, bởi vì người sáng lập ra đạo Jain Mahavira cũng truyền đạo trên cùng một khu vực (Magadha) với Phật Thích Ca.

Oskar von Hinuber đã cho rằng Pāli có thể bắt nguồn như là một dạng lingua franca (ngôn ngữ thương mại) vào thời đại đế chế Maurya của A-dục vương. Cho đến thời điểm Phật giáo truyền sang Sri Lanka (bởi các nhà truyền giáo mà vua A-dục vương phái đi), theo như các nguồn trong kinh Phật), Pāli là một ngôn ngữ văn chương đủ phức tạp để được sử dụng trong việc ghi lại toàn bộ Tam tạng. Sau khi Bộ kinh Pāli được truyền sang Sri Lanka, nó tiếp tục được bảo quản hoàn toàn bằng tiếng Pāli, trong khi các chú giải đi kèm theo nó (theo thông tin cung cấp bởi Buddhaghosa) được dịch sang tiếng Sinhala và được bảo quản trong tiếng địa phương qua nhiều đời khác nhau.

Tuy nhiên nó ở đầu cuối đã bị tiếng Sanskrit thay thế sửa chữa trong vai trò một ngôn từ văn chương và tôn giáo sau khi những học giả Pānini ở Ấn Độ hình thức hóa tiếng Phạn cổ xưa. Ở Sri Lanka, Pāli được cho là đã vào quá trình thoái trào vào khoảng chừng thế kỉ thứ 5 ( khi tiếng Sanskrit đạt đến đỉnh điểm ), nhưng rồi sau cuối vẫn sống sót. Tác phẩm của Buddhaghosa đóng vai trò quan trọng cho sự hồi sinh trở lại của Pali như thể một ngôn từ quan trọng của Phật giáo. Bộ Visuddhimagga cùng những tác phẩm bình chú khác mà Buddhaghosa biên dịch đã hệ thống hóa và làm gọn lại những chú giải truyền thống cuội nguồn bằng tiếng Sinhala, vốn đã được duy trì và lan rộng ra ở Sri Lanka từ thế kỉ thứ 3 .Ngày nay Pāli được nghiên cứu và điều tra đa phần là để tìm hiểu và khám phá những bộ kinh của Phật giáo Tiểu Thừa, và thường được sử dụng để tụng niệm trong những nghi thức tế lễ. Các văn thư thường thì tương quan đến tôn giáo bằng tiếng Pāli như sử ký, y thư, văn bia, cũng có giá trị lịch sử vẻ vang quan trọng. Các TT lớn điều tra và nghiên cứu bằng tiếng Pāli vẫn sống sót ở những nước có truyền thống cuội nguồn Theravada ở Khu vực Đông Nam Á : Myanma, Sri Lanka, Thailand, Lào và Campuchia. Học thuật Pāli ở vùng Bắc Ấn Độ nhìn chung là kết thúc với sự trỗi dậy của triều đại Sena, và đi xuống tại vùng bán đảo Ấn Độ, và có lẽ rằng lê dài nhất tại bang Orissa, nghĩa là, sau cuối kết thúc ( cùng với sự thực hành Phật giáo ) với sự thất bại của cuộc kháng chiến sau cuối trước sự bành trướng của những đế quốc Hồi giáo trên tiểu lục địa Ấn Độ. Kể từ thế kỉ thứ 19, nhiều hội đoàn phục hưng việc nghiên cứu và điều tra Pāli ở Ấn Độ đã tiếp thị nhận thức về ngôn từ này và nền văn học của nó, có lẽ rằng đáng kể nhất là Maha Bodhi Society xây dựng bởi Anagarika Dhammapala .Ở châu Âu, Pali Text Society là lực lượng chính cùng với những học giả phương Tây tiếp thị việc điều tra và nghiên cứu tiếng Pāli kể từ ngày xây dựng vào năm 1881. Đặt trụ sở tại Anh, hội này đã xuất bản những sách Pāli phiên ra tiếng Latinh, cùng với nhiều bản dịch tiếng Anh của những nguồn này. Pali Text Society được lập ra một phần để bù đắp cho kinh phí đầu tư rất thấp dành cho ngành Ấn Độ học vào cuối thế kỉ 19 ở Anh ; một cách không bình thường là người Anh không can đảm và mạnh mẽ trong việc điều tra và nghiên cứu tiếng Phạn và Prakrit như thể ở Đức, Nga và ngay cả Đan Mạch – một trong thực tiễn lê dài đến tận ngày này. Không cần phải là xứ thuộc địa như thể trường hợp người Anh với Sri Lanka và Mayanma, những viện điều tra và nghiên cứu như Thư viện Hoàng gia Đan Mạch đã thiết kế xây dựng một bộ sưu tập lớn những văn bản tiếng Pāli, và thiết kế xây dựng một truyền thống lịch sử điều tra và nghiên cứu tiếng Pāli khá mạnh .
Gần như mỗi từ trong Pāli có từ cùng nguồn gốc trong những ” ngôn từ Ấn-Aryan Trung cổ ” Prakrit khác, ví dụ, Jain Prakrit. Quan hệ với Sanskrit trước đó ( ví dụ, tiếng Vệ-đà ) là ít trực tiếp hơn và phức tạp hơn. Theo lịch sử dân tộc, tác động ảnh hưởng giữa Pāli và Sanskrit hoàn toàn có thể cảm nhận ở cả hai chiều. Sự giống nhau giữa tiếng Pāli và Sanskrit thường được cường điệu bằng cách so sánh nó với những tác phẩm sau này bằng Sanskrit — mà chúng được viết ra nhiều thế kỉ sau khi Sanskrit đã không còn là một ngôn từ sống nữa, và bị tác động ảnh hưởng bởi những tăng trưởng trong vùng Trung Ấn, gồm có cả việc mượn trực tiếp một phần từ vựng Trung Ấn ; trong khi đó, hầu hết những thuật ngữ Pāli sau này được mượn từ những từ vựng Sanskrit của những ngành tương tự, hoặc là trực tiếp hoặc là với một số ít đổi khác về cách phát âm nào đó .Pāli sau này cũng có một vài từ mượn từ những ngôn từ địa phương nơi mà Pāli được sử dụng ( ví dụ người Sri Lanka thêm từ trong tiếng vào Pāli ). Những sử dụng này phân biệt Pāli tìm thấy trong Suttapiṭaka và những tác phẩm sau này ví dụ điển hình như những lời chú giải Pāli trong những bộ kinh và những câu truyện dân gian ( ví dụ, những câu truyện bình giải Jātaka ), và những điều tra và nghiên cứu so sánh và xác lập niên đại của bản sách dựa trên những từ vay mượn đó giờ đây trở thành một ngành trình độ .Pāli không phải chỉ được sử dụng trong việc truyền đạt những lời dạy của Phật, do tại sống sót nhiều bản sách khác không tương quan đến tôn giáo, như thể những sách về y khoa, bằng tiếng Pāli. Tuy vậy, những nghiên cứu và điều tra học thuật về ngôn từ này tập trung chuyên sâu vào những tác phẩm tôn giáo và triết học, do cánh cửa độc nhất vô nhị mà nó mở ra trong một quy trình tiến độ tăng trưởng của Phật giáo .
Mặc dù trong truyền thống lịch sử Bà-la-môn, tiếng Sanskrit được cho là một ngôn từ không đổi khác được nói bởi những thần linh, trong đó mỗi từ hàm chứa một ý nghĩa quan trọng, quan điểm này đã không được san sẻ trong những truyền thống lịch sử Phật giáo thời xưa, mà trong đó từ ngữ chỉ là những tín hiệu quy ước và hoàn toàn có thể đổi khác được. Cả Phật và những người theo ông thời xưa không san sẻ quan điểm của những bà-la-môn về sự kính trọng so với tiếng Vệ-đà hay là kinh sách. Quan điểm này về ngôn từ đã được lan rộng ra một cách tự nhiên đến Pāli, và hoàn toàn có thể góp phần vào việc sử dụng nó ( như thể một xê dịch hay là chuẩn hóa của những phương ngữ Ấn-độ Trung cổ ) thay cho Sanskrit .

Tuy nhiên theo như suy nghĩ thông thường, các lời tụng kinh bằng tiếng Pāli thường được cho là có những quyền năng siêu phàm (có thể là do ý nghĩa của lời kinh, bản chất của người tụng, hay là chất lượng của bản thân ngôn ngữ), và trong những bản văn Phật giáo cổ người ta có thể thấy Pāli dhāraṇī được sử dụng như là những câu thần chú, ví dụ để chống rắn cắn. Nhiều người trong các văn hóa Phật giáo Theravada vẫn còn tin rằng thề thốt bằng tiếng Pāli có một sự quan trọng đặc biệt, và, như là một ví dụ về quyền năng siêu phàm được gán cho việc tụng kinh trong thứ tiếng này, tụng lên những lời thề của Aṅgulimāla được tin là làm giảm đau trong quá trình sinh nở ở Sri Lanka. Ở Thái Lan, việc tụng một phần của Abhidhammapiṭaka được tin là có lợi cho người vừa mới qua đời, và lễ này có thể kéo dài cho đến bảy ngày. Một điều thú vị là, không có một thứ gì trong văn bản kể sau có liên quan đến chủ đề này, và nguồn gốc của phong tục vẫn chưa rõ.

Hệ thống âm vị[sửa|sửa mã nguồn]

Các nguyên âm[sửa|sửa mã nguồn]

Các nguyên âm dài và ngắn chỉ tương phản nhau trong các âm tiết mở; trong các âm tiết đóng, tất cả các nguyên âm luôn ngắn. Các âm e và o dài phân bố bù trừ nhau: các thay đổi ngắn chỉ xảy ra trong các âm tiết đóng, các thay đổi dài chỉ xảy ra trong các âm tiết mở. Các âm e và o ngắn và dài do đó không có âm vị khác nhau.

Các phụ âm[sửa|sửa mã nguồn]

Các âm liệt kê bên trên, ngoại trừ ṅ, ḷ và ḷh là các âm vị khác nhau trong Pāli. ṅ chỉ xảy ra trước các điểm dừng của các âm vòm. ḷ và ḷh là tha âm vị của ḍ và ḍh khi chúng xảy ra đơn lẻ giữa các nguyên âm.

Ví dụ tiếng Pāli[sửa|sửa mã nguồn]

Manopubbaṅgamā dhammā, manoseṭṭhā manomayā;

Manasā ce paduṭṭhena, bhāsati vā karoti vā,

Tato nam dukkhaṃ anveti, cakkaṃ’va vahato padaṃ.

Phân loại từng từ một

Mano-pubbaṅ-gam=ā dhamm=ā, mano-seṭṭh=ā mano-may=ā;

Mind-before-going=m.pl.nom. dharma=m.pl.nom., mind-foremost=m.nom.pl. mind-made=m.nom.pl.

Manas=ā ce paduṭṭh=ena, bhāsa=ti vā karo=ti vā,

Mind=n.sg.inst. if corrupted=n.sg.inst. speak=3.sg.pr. either act=3.sg.pr. or,

Ta=to naṃ dukkhaṃ anv-e=ti, cakkaṃ ‘va vahat=o pad=aṃ.

That=from him suffering after-go=3.sg.pr., wheel as carrying(beast)=m.sg.gen. foot=n.sg.acc.

Ba từ ghép của số 1 theo nghĩa đen là :

manopubbaṅgama “đi trước đó là trí óc (Tâm)”, “trí óc (Tâm) như là người đi trước hay là lãnh đạo”

manoseṭṭha “thành phần trước nhất là trí óc (Tâm)”, “trí óc (Tâm) như thủ lĩnh”

manomaya “chứa đựng trí óc (Tâm)” hay “làm ra bởi trí óc (Tâm)”

Dịch nghĩa sát : ” Dharma với trí óc ( Tâm ) là chỉ huy, trí óc ( Tâm ) là thủ lĩnh, được làm ra bởi trí tuệ. Nếu [ ai đó ] nói hoặc hành vi với một trí óc ( Tâm ) mục nát, từ [ nguyên do ] đó đau khổ sẽ bám theo anh ta, như thể bánh xe [ đi theo ] vết chân của con vật kéo. “Một bản dịch có vẻ như tự do hơn bởi Acharya Buddharakkhita

Trí óc (Tâm) đi trước mọi trạng thái tinh thần. Trí óc (Tâm) là thủ lĩnh; tất cả đều làm ra từ trí óc (Tâm).

Nếu một người hành động hay nói với một trí óc (Tâm) không trong sạch đau khổ sẽ theo anh ta như bánh xe đi theo vết chân bò (kéo xe).

Pāli và Sanskrit[sửa|sửa mã nguồn]

Mặc dù Pāli không hề được xem là hậu duệ trực tiếp của hoặc Sanskrit Cổ điển hoặc là Vedic Sanskrit cổ hơn, những ngôn từ này hiển nhiên là rất gần nhau và những đặc tính chung của Pāli và Sanskrit luôn luôn được nhận ra một cách thuận tiện bởi những người ở Ấn Độ thông thuộc cả hai thứ tiếng. Thật vậy, một phần rất lớn những từ trong Pāli và Sanskrit là trọn vẹn giống nhau, chỉ khác nhau trong cụ thể biến tố .Các liên hệ này đủ thông dụng để những thuật ngữ từ Sanskrit hoàn toàn có thể quy đổi thuận tiện thành Pāli bằng 1 số ít những biến hóa phát âm quy ước trước. Những đổi khác này bắt chước một phần nhỏ hơn của những tăng trưởng về âm vị học đã diễn ra trong Proto-Pāli. Bởi vì sự phổ cập của những đổi khác này, không phải khi nào cũng nói được một từ Pāli là một phần của một từ Prakrit cổ, hay là một biến hóa mượn từ Sanskrit. Sự sống sót một từ tiếng Sanskrit tương ứng với một từ tiếng Pāli không phải khi nào cũng là một dẫn chứng chắc như đinh về từ nguyên của Pāli, chính bới, trong 1 số ít trường hợp, những từ Sanskrit nhân tạo được tạo ra bằng cách ghép những từ Prakrit .

Các quá trình chuyển âm sau không phải là một miêu tả đầy đủ của các thay đổi lịch sử tạo ra Pāli từ tiếng Ấn Cổ đại (Old Indic), như nên được hiểu như là một tóm tắt giữa các tương đương về âm vị phổ thông nhất giữa Sanskrit và Pāli, mà không tuyên bố đó là đầy đủ.

Các nguyên âm và nguyên âm đôi[sửa|sửa mã nguồn]

• Sanskrit ai và au luôn luôn được giảm thành Pāli e và o, một cách tương ứng.

Ví dụ: maitrī → mettā, auṣadha → osadha

• Sanskrit aya và ava cũng vậy thường giảm về Pāli e và o

Ví dụ: dhārayati → dhāreti, avatāra → otāra, bhavati → hoti

• Sanskrit avi trở thành Pāli e (nghĩa là avi → ai → e)

Ví dụ: sthavira → thera

• Sanskrit ṛ xuất hiện trong Pāli như là a, i hay u, thường hợp với nguyên âm trong âm tiết theo sau. ṛ cũng đôi lúc trở thành u sau các phụ âm môi.

Ví dụ: kṛta → kata, tṛṣṇa → taṇha, smṛti → sati, ṛṣi → isi, dṛṣṭi → diṭṭhi, ṛddhi → iddhi, ṛju → uju, spṛṣṭa → phuṭṭha, vṛddha → vuddha

• Sanskrit các nguyên âm dài được rút ngắn trước một dãy các cặp phụ âm sau đây.

Ví dụ: kṣānti → khanti, rājya → rajja, īśvara → issara, tīrṇa → tiṇṇa, pūrva → pubba

Các phụ âm[sửa|sửa mã nguồn]

Các biến hóa âm thanh[sửa|sửa mã nguồn]

• Các âm xát Sanskrit ś, ṣ, và s hợp cùng nhau như là Pāli s

V.d.: śaraṇa → saraṇa, doṣa → dosa

• Các âm dừng Sanskrit ḍ và ḍh trở thành ḷ và ḷh giữa các nguyên âm (như là trong Vedic)

V.d.: cakravāḍa → cakkavāḷa, virūḍha → virūḷha

Source: https://thevesta.vn
Category: Phật Pháp