VĂN HÓA XƯNG HÔ trong GIAO TIẾP

NGUYỄN THỊ TUYẾT THANH *
NGUYỄN THỤY NGỌC QUỲNH **
(* Tiến sĩ, ** Giảng viên Ngành Trung Quốc học )

Lời nói đầu

Ngôn ngữ là loại sản phẩm tất yếu của quy trình tiếp xúc nhằm mục đích thoả mãn một trong những nhu yếu thiết yếu bảo vệ sự sống sót và tăng trưởng của xã hội loài người. Trong bất kể một ngôn từ nào, yếu tố xưng hô rất được coi trọng và được xem như tiền đề của cuộc thoại. Nếu xưng hô không đúng chuẩn có nghĩa xác lập sai mối quan hệ giữa những vai tiếp xúc khiến cho cuộc thoại sẽ gặp trở ngại. Đối với dân tộc bản địa Việt do tác động ảnh hưởng của lễ giáo phong kiến, với sự ràng buộc của tư tưởng tam cương, ngũ thường đã ảnh hưởng tác động thâm thúy đến đời sống tâm ý, tình cảm của mỗi thành viên trong xã hội Nước Ta suốt bao thế hệ. Vì vậy, mạng lưới hệ thống những từ xưng hô trong tiếng Việt, việc lựa chọ những từ xưng hô trong tiếp xúc của người Việt nhờ vào vào nhiều yếu tố, mang ý nghĩa nhân văn, nội hàm văn hóa truyền thống thâm thúy .

1.Tầm quan trọng của xưng hô trong giao tiếp

     Xưng hô trong tiếng Việt đã hiển nhiên trở thành một vấn đề văn hoá giao tiếp với nội hàm phong phú, sâu sắc. Xưng hô còn là vấn đề tâm lý xã hội trong giao tiếp được tuyệt đại đa số các thành viên trong xã hội quan tâm, và coi nó như một nguyên tắc ứng xử hết sức cần thiết trong các mối quan hệ xã hội. Trong các yếu tố văn hoá, cách ứng xử khi giao tiếp xã hội mà nổi bật là vấn đề lựa chọn cách thức xưng hô như thế nào để thoả mãn mục đích giao tiếp là vấn đề có ý nghĩa nhân văn sâu sắc.

Trong tiếng Việt, xưng hô rất được coi trọng trong những mối quan hệ tiếp xúc. Các từ xưng hô trong tiếng Việt mang sắc thái biểu cảm rất rõ như : kính trọng, thân thiện, suồng sã, khinh thường … Việc lựa chọn hoặc đổi khác những từ xưng hô phụ thuộc vào vào mức độ tình cảm giữa những bên tham gia tiếp xúc. Trong ngữ cảnh nhất định, phối hợp với yếu tố ngôn từ, người ta hoàn toàn có thể xác lập được ngữ nghĩa của những từ xưng hô. Thông qua xưng hô, hoàn toàn có thể truyền tới người nghe những cảm nhận về sự vui, buồn, yêu, ghét … Có thể thấy người Việt đều rất coi trọng tôn ti, đời sống tình cảm tinh xảo. Đồng thời cũng trải qua xưng hô để thấy được những nét văn hoá đặc trưng của dân tộc bản địa Việt nam. Xưng hô còn được xem như một nghệ thuật và thẩm mỹ trong tiếp xúc .

2. Đặc điểm xưng hô trong giao tiếp của người Việt

      Do các đại từ nhân xưng chính danh trong tiếng Việt hạn chế về số lượng và phạm vi sử dụng, nhưng nhờ có hệ thống các danh từ thân tộc lâm thời được sử dụng trong chức năng xưng hô, khiến cho hệ thống từ xưng hô tiếng Việt trở nên rất phong phú. Nhờ vậy mà xưng hô trong tiếng Việt còn mang sắc thái biểu cảm rõ rệt, phân biệt được tôn ti, giới tính… Ứng với một kiểu xưng hô biểu thị một mối quan hệ khác nhau, sắc thái biểu cảm cũng khác nhau. Chính điều này đã làm cho xưng hô trong tiếng Việt có nội hàm phong phú [1].

     Trong tiếng Việt ngoài các đại từ nhân xưng chính danh còn có một hệ thống các danh từ xưng hô thân tộc tham gia chủ yếu vào các hoạt động giao tiếp của người Việt. Những đặc trưng về xưng hô này đã tạo ra sự khác biệt rất lớn trong văn hoá xưng hô của dân tộc Việt. Mặt khác, tư tưởng Nho gia đã tác động mạnh tới văn hóa truyền thống Việt Nam. Nguyên tắc xưng khiêm, hô tôn đã phản ảnh một cách rõ nét về sự kết hợp giữa quan niệm về gia tộc với luân lý đạo đức, coi trong tôn ti, trọng tuổi tác.

3. Phân loại các từ xưng hô trong tiếng Việt

     Trong tiếng Việt, các nhà ngôn ngữ học như Nguyễn Kim Thản (1963), Lê Cận, Cù Đình Tú, Hoàng Tuệ (1962), Diệp Quang Ban và Hoàng Văn Thung (1998) cũng phân loại từ xưng hô tiếng Việt ra thành các nhóm: xưng hô bằng đại từ nhân xưng chính danh, xưng hô bằng danh từ thân tộc, ngoài ra còn xưng hô bằng các danh từ chỉ chức vụ, nghề nghiệp, xưng hô bằng họ tên… [2].

– Xưng hô bằng đại từ nhân xưng chính danh :
Ngôi thứ nhất số ít ( tự xưng ) : Tôi, tao, tớ
Ngôi thứ nhất số nhiều ( tự xưng ) : chúng tôi, chúng tao, chúng tớ .
Ngôi thứ hai số ít ( đối xưng ) : mày, mi
Ngôi thứ hai số nhiều ( đối xưng ) : chúng mày, chúng mi
Ngôi thứ ba số ít ( vắng mặt ) : nó, hắn, y, thị
Ngôi thứ ba số nhiều ( vắng mặt ) : chúng nó
– Xưng hô bằng danh từ thân tộc : Ông, bà, anh, chị, chú, bác, cô, dì …
– Xưng hô bằng họ tên, như : Lan, Huệ, Cường, Minh …
– Xưng hô bằng danh từ nghề nghiệp, chức vụ như : Bác sĩ Thành, Kỹ sư Nam …
Trong tiếng Việt, đại từ nhân xưng chính danh ở cả ba ngôi số ít và số nhiều đều hạn chế về số lượng. Sắc thái biểu cảm của những từ xưng hô này thường là suồng sã, không nhã nhặn, ngoại trừ đại từ “ tôi ” mang sắc thái trung hoà. Vì vậy, những từ xưng hô này chỉ được dùng trong khoanh vùng phạm vi hẹp. Ví dụ : Trong tiếng Việt, khi tự xưng ở vai ngang hàng và vai dưới bộc lộ ngữ khí suồng sã, thân thương, khách sáo … thường sử dụng ba đại từ nhân xưng chính danh : “ tôi, tao, tớ ” .
Tương ứng với nó, khi tự xưng ở vai trên lại dùng những danh từ xưng hô thân tộc trong những trường hợp biểu lộ ý nghĩa kính trọng, nhã nhặn … “ ông, bà, cha, mẹ, bác, anh, cô, chú … Khi tự xưng ở vai dưới, bộc lộ ngữ khí khiêm nhường thường dùng những danh từ xưng hô thân tộc như “ em, con, cháu .. ”

     Do sự hạn chế về ngữ nghĩa của những đại từ nhân xưng chính danh mà xưng hô trong tiếng Việt chủ yếu dùng các danh từ chỉ quan hệ thân tộc được lâm thời dùng trong chức năng xưng hô chiếm vị trí quan trọng về số lượng, tần số sử dụng và đặc biệt là nghĩa ngữ dụng đa dạng, linh hoạt [3]. (3)

4. Nội hàm văn hóa của các từ xưng hô tiếng Việt

Trong tiếp xúc của người Việt, ứng với một cách xưng hô là bộc lộ một mối quan hệ khác nhau, mức độ tình cảm cũng khác nhau. Trong tiếng Việt, những đại từ nhân xưng chính danh ở cả ba ngôi được sử dụng trong khoanh vùng phạm vi hẹp, chỉ dùng trong quan hệ ngang bằng về tuổi tác, vị thế xã hội, hoặc chỉ dùng xưng hô giữa những nhóm người có vị thế thấp kém. Vì vậy, những đại từ nhân xưng chính danh thường dùng khi biểu lộ ngữ khí suồng sã, khinh bỉ, tức giận, cũng có khi dùng để xưng hô thân thương trong mối quan hệ bạn hữu. Ví dụ : đại từ nhân xưng ngôi thứ nhất số ít “ tôi ” tự xưng về mình trong tiếp xúc với người lạ, ngữ khí khách sáo, hoặc tự xưng về mình khi báo cáo giải trình, trò chuyện trước đông người. Cấp trên xưng hô với cấp dưới, xưng hô giữa thủ trưởng và nhân viên cấp dưới trong cơ quan, hoặc xưng hô giữa những người ngang hàng về tuổi tác. Kiểu xưng hô này thường dùng trong quan hệ khác giới. Ngoài ra để biểu lộ sự nhã nhặn, có lúc còn dùng đại từ “ chúng tôi ” để sửa chữa thay thế cho đại từ “ tôi ”. ( thường dùng tự xưng bản thân một cách sang trọng và quý phái trước đông người ). ví dụ :
1. Chị cho tôi hỏi shop chiều mấy giờ Open ? ( tiếp xúc với người lạ, ngang bằng về tuổi tác ) .
2. Tôi mới về công ty, mong nhận được sự trợ giúp của những anh chị. ( xưng hô với đồng nghiệp, ngữ khí khách sáo ) .

     3. Tôi (chúng tôi) xin được trình bày nội dung của báo cáo. (tự xưng khi báo cáo trước hội nghị, ngữ khí trang trọng, khiêm tốn).

4. Vấn đề này tôi ( chúng tôi ) đã tìm hiểu và khám phá nhưng chưa được thấu đáo. ( chuyện trò trước đông người, bộc lộ sự tự tin, trân trọng người đồng thoại ) .
5. Tôi xin đại diện thay mặt Ban Giám hiệu biểu dương ý thức vì học viên của quý thầy cô. ( Hiệu trưởng xưng hô với đồng nghiệp là cấp dưới ) .
6. Bác với tôi tuổi tác cũng lớn nên nghỉ ngơi. ( ngang bằng về tuổi tác, quan hệ hàng xóm hoặc đồng nghiệp ) .
7. Thưa thầy Hiệu trưởng, tôi xin báo cáo giải trình về tình hình hoạt động giải trí của khoa Công nghệ thông tin. ( xưng hô với cấp trên, lịch sự và trang nhã, tự tin, dùng trong báo cáo giải trình ) .
Sự biến hóa cách xưng hô trong tiếng Việt còn biểu lộ sắc thái biểu cảm. ( chỉ quan hệ tốt lên hay xấu đi ). Ví dụ : Quan hệ đang thân thương dùng “ tôi ” chỉ sự hờ hững, tức giận. Trong quan hệ vợ chồng xưng hô bằng “ tôi ” chỉ sự hờn dỗi, tức giận. Trong quan hệ giữa cha mẹ và con cháu, khi người bố hay người mẹ xưng hô “ tôi ” với con cái, thường mang ngữ khí tức giận, không hài lòng. Ngược lại, trong mái ấm gia đình con cháu không xưng hô “ tôi ” với ông bà, cha mẹ. Trong tiếp xúc xã hội, người nhỏ tuổi không xưng hô “ tôi ” với người lớn tuổi, có một vài địa phương con cháu theo thói quen vẫn xưng “ tôi ” với ông bà cha mẹ. Trường hợp tự xưng “ tao ”, “ tớ ” và xưng hô người đồng thoại là “ mày ” “ mi ”, cách xưng hô này chỉ dùng để xưng hô thân thương giữa bạn hữu, hoặc xưng hô với người nhỏ tuổi, biểu lộ ngữ khí thân thiện, cũng có khi chỉ sự tức giận .
Trong tiếng Việt, ý nghĩa đơn cử của những đại từ chỉ người nói và người nghe biến hóa tùy theo từng trường hợp tiếp xúc. Người tự ngôn ‘ tôi ’, người được xưng hô là ‘ ông, anh, chị, em, con, chu … ’ trong câu sẽ có thay đổi vai, những danh từ thn tộc được đại từ hoá và được dùng linh động, đồng thời hoàn toàn có thể kiêm nhiệm ở cả ba ngơi, ngôi thứ nhất ( vai người nói ), ngôi thứ hai ( vai người nghe ) và ngôi thứ ba ( vai người được nói đến ). Hiện tượng đa ngôi này chỉ cĩ ở cc từ xưng hô thân tộc
Trong tiếng Việt, để xưng hô ngôi thứ ba số ít thường tích hợp với những danh từ chỉ người tạo nên ngữ đồng vị, khiến cho người nghe dễ ràng phân biệt được đối tượng người dùng nhắc đến, hiện tượng kỳ lạ tạo thành ngữ đồng vị không có công dụng phân biệt giống mà chỉ có công dụng miêu tả đoạn lời nói. Ví dụ : những danh từ xưng hô : ông ấy, bà ấy, anh ấy, chị ấy, cô ấy … ” trường hợp không xác lập dùng “ hắn ” “ y ” “ gã ” “ thị ”, trường hợp xưng hô người nhỏ tuổi hơn mình mới dùng “ nó ” .
Do đại từ nhân xưng chính danh tiếng Việt rất ít, và lại không mang sắc thái nhã nhặn ( trừ đại từ nhân xưng “ tôi ” ngôi thứ nhất ), thế cho nên trong tiếng Việt đã sử dụng mạng lưới hệ thống danh từ thân tộc lâm thời làm từ xưng hô. Chính nhờ đặc thù này, người Việt chỉ trải qua cách xưng hô hoàn toàn có thể phân biệt được mối quan hệ giữa họ là thân hay sơ, là quan hệ huyết thống hay quan hệ phi huyết thống … Đồng thời cũng trải qua xưng hô mà biết được sắc thái biểu cảm giữa những bên tham gia đối thoại là : vui, buồn, giận, hờn, khách sáo, thân thương, lạ lẫm …

Kết luận

     Trong xu thế hội nhập toàn cầu hóa, con người không chỉ bó hẹp trong mối quan hệ gia đình, làng xóm. Giao tiếp ngày càng mở rộng khi con người có những nhu cầu cao hơn về giao lưu không chỉ trong nước mà còn cả với bè bạn năm châu.

Xưng hô không chỉ đơn thuần là yếu tố ngôn từ, xưng hô còn là yếu tố văn hóa truyền thống, là bộ phận quan trọng trong tiếp xúc .
Trong tiếng Việt, do những đại từ nhân xưng chính danh có những hạn chế về sắc thái biểu cảm, nên xưng hô của người Việt hầu hết đều dùng những danh từ xưng hô thân tộc. Chính yếu tố này đã làm cho mạng lưới hệ thống từ xưng hô tiếng Việt trở nên nhiều mẫu mã, nó diễn đạt được quan hệ tôn ti, thân sơ trong mái ấm gia đình, trong xã hội của người Việt. Việc lựa chọn cc từ xưng xưng hô sao cho tương thích với những vai tiếp xúc trên nguyên tắc xưng khiêm hô tôn. Kính trọng, lễ phép, nhã nhặn với người đồng thoại, khiêm nhường, nhã nhặn so với bản thân. Đó chính là nét văn hóa truyền thống mang đậm sắc tố của dân tộc bản địa Nước Ta .

 TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Dương Thị Nụ ( 2003 ), Ngữ nghĩa nhóm từ chỉ quan hệ thân tộc trong tiếng Anh và tiếng Việt, Luận án Tiến sĩ Ngữ văn, Viện Ngôn ngữ học .
2. Nguyễn Văn Chiến ( 1993 ), Từ xưng hô trong Tiếng Việt, Tạp chí những yếu tố ngôn ngữ học và văn hóa truyền thống, ĐHSPNN HN .
3. Nguyễn Văn Tu ( 1996 ), Về cách xưng hô trong cơ quan nhà nước, đoàn thể ,
trường học, TCNN ( 1 ), – 11 .
4. Nguyễn Thị Tuyết Thanh, ( 2007 ), Ngữ nghĩa và ngữ pháp của đại từ tiếng Hán so sánh với lớp từ tương tự trong tiếng Việt, Luận án Tiến sĩ Ngữ văn ĐH KHXH&NV ĐHQG TP. Hồ Chí Minh .
5. Nguyễn Như Ý ( 1990 ), Vai trò xã hội và ứng xử ngôn từ trong tiếp xúc, TCNN 3 .
6. Trương Thị Diễm ( 2002 ), Từ xưng hô có nguồn gốc danh từ thân tộc trong tiếp xúc Tiếng Việt. Luận án Tiến sĩ Ngữ văn. ĐHKHXH&NV ĐHQG TP.HCM.

__________
[1] Nguyễn Thị Tuyết Thanh.2007, luận án Tiến sĩ Ngữ văn. Sách đã dẫn tr.26.

[2] Nguyễn Thị Tuyết Thanh.2007, luận án Tiến sĩ Ngữ văn. Sách đã dẫn tr.37.

[3] Dương Thị Nụ (2003), Ngữ nghĩa nhóm từ chỉ quan hệ thân tộc, Luận án Tiến sĩ Ngữ văn, Viện Ngôn ngữ học. Sách đã dẫn tr.45.

Ảnh đại diện thay mặt do Ban Tu thư thiết lập ( Nguồn : https://chandat.net )

Source: https://thevesta.vn
Category: Cộng Đồng