Chiến Quốc – Wikipedia tiếng Việt

Thời đại Chiến Quốc (Chữ Hán: 戰國時代/战国时代; bính âm: Zhànguó Shídài) kéo dài từ khoảng thế kỷ 5 TCN tới khi Trung Quốc thống nhất dưới thời Tần năm 221 TCN. Thông thường nó được coi là giai đoạn thứ hai của nhà Đông Chu, tiếp sau giai đoạn Xuân Thu, dù chính nhà Chu đã kết thúc vào năm 256 TCN, 34 năm trước khi kết thúc giai đoạn Chiến Quốc. Tương tự như giai đoạn Xuân Thu, vị vua nhà Chu chỉ đơn giản là một vua bù nhìn. Tên gọi Chiến Quốc xuất phát từ cuốn Chiến Quốc sách được biên soạn đầu thời nhà Hán. Điểm khởi đầu thời Chiến Quốc hiện vẫn còn tranh cãi. Theo truyền thống, mọi người sử dụng năm 475 TCN (tiếp sau thời Xuân Thu), nhưng hiện nay thì năm 403 TCN – năm mà nước Tấn bị chia thành ba nước Hàn, Triệu, Ngụy – cũng thỉnh thoảng được coi là năm bắt đầu của thời kỳ này.

Thời Chiến Quốc, trái với thời Xuân Thu, là một quá trình mà những vua chư hầu ở địa phương sáp nhập những tiểu quốc nhỏ hơn xung quanh để củng cố quyền lực tối cao. Quá trình này đã khởi đầu ở thời Xuân Thu, và tới thế kỷ 3 TCN, bảy nước lớn nổi lên chiếm vị trí áp đảo. Bảy nước lớn thời Chiến Quốc ( 戰國七雄 / 战国七雄 Chiến Quốc thất hùng ), gồm có Tề ( 齊 ), Sở ( 楚 ), Yên ( 燕 ), Hàn ( 韓 ), Triệu ( 趙 ), Nguỵ ( 魏 ) và Tần ( 秦 ). Một tín hiệu khác của sự tăng cường quyền lực tối cao là sự đổi khác thương hiệu : trước kia những lãnh chúa vẫn xếp mình vào bậc công ( 公 ) hay hầu ( 侯 ), chư hầu của vua nhà Chu ; nhưng trong quy trình tiến độ này họ đã lần lượt tự xưng vương ( 王 ), có nghĩa là họ ngang hàng với vua nhà Chu .Giai đoạn Chiến Quốc là quy trình tiến độ tăng trưởng của đồ sắt tại Trung Quốc, sửa chữa thay thế đồ đồng trở thành vật tư chính được sử dụng trong cuộc chiến tranh. Các vùng như Thục ( Tứ Xuyên thời nay ) và Việt ( Chiết Giang thời nay ) cũng đã bị sáp nhập vào vùng tác động ảnh hưởng văn hoá Trung Quốc trong thời hạn này. Những bức tường do những vương quốc kiến thiết xây dựng nên để ngăn ngừa những bộ lạc du mục phía bắc và ngăn ngừa lẫn nhau là tiền thân của Vạn lý trường thành sau này. Các triết thuyết khác nhau đã được tăng trưởng trong quá trình Bách gia chư tử, gồm Khổng giáo ( được tăng trưởng cụ thể bởi Mạnh Tử ), Đạo giáo ( được tăng trưởng thêm bởi Trang Tử ), Pháp gia ( do Hàn Phi Tử lập ra ) và Mặc học ( được Mặc Tử sáng lập ). Thương mại cũng trở nên quan trọng, và một số ít nhà buôn đã có quyền lực tối cao to lớn trong chính trị. Những giải pháp quân sự chiến lược cũng đổi khác. Không giống như quy trình tiến độ Xuân Thu, hầu hết những quân đội thời Chiến Quốc gồm bộ binh và kỵ binh và việc sử dụng xe ngựa chiến đấu đã dần bị quên lãng .

Cũng ở đầu giai đoạn này, nhà chiến lược quân sự Tôn Vũ đã viết cuốn Tôn Tử binh pháp được công nhận là tác phẩm có tầm ảnh hưởng lớn nhất trong 7 tác phẩm về nghệ thuật quân sự Trung Quốc cổ đại. (Bảy tác phẩm quân sự kinh điển (thất đại kỳ thư) gồm: Lục thao của Thái Công, Tôn Tử binh pháp, Tư Mã binh pháp, Ngô Khởi (吳起) binh pháp, Uất Liêu Tử binh pháp, Tam lược của Hoàng Thạch Công, Đường Thái Tông và Lý Vệ công vấn đáp). Trong suốt lịch sử phong kiến Trung Quốc, thất đại kỳ thư này được cất giấu cẩn thận và chỉ những ai theo nghề binh mới được tiếp cận chúng. Hiện nay cả bảy tác phẩm đó được trình bày lại trong cuốn “The Seven Military Classics of Ancient China” của Ralph D. Sawyer)

Chiến Quốc thất hùng[sửa|sửa mã nguồn]

Một cái đỉnh bằng đồng thau dát vàng và bạc thời Chiến Quốc .

Người ta thường gọi Chiến Quốc Thất Hùng (戰國七雄) để chỉ bảy cường quốc, đã được hình thành từ sự suy yếu của nhà Chu, trong suốt giai đoạn Chiến Quốc của lịch sử Trung Quốc. Tên bảy nước được liệt kê theo thứ tự chữ cái:

Kết thúc quy trình tiến độ Chiến Quốc, thắng lợi đã thuộc về nước Tần do Tần Thủy Hoàng trị vì. Chính ông đã lập nên đế chế tiên phong trong lịch sử vẻ vang Trung Quốc .

Sự phân loại nước Tấn[sửa|sửa mã nguồn]

Xem chi tiết: Tấn (nước)

Một vật phục sức hình rồng bằng ngọc bích từ thời Chiến Quốc .Ở quy trình tiến độ Xuân Thu, nước Tấn ( 晉 ) là nước mạnh nhất trong số những chư hầu với thời hạn làm bá chủ lâu hơn cả. Tuy nhiên, gần cuối thời Xuân Thu, quyền lực tối cao của vị vua quản lý tại đó đã giảm sút, nước Tấn dần rơi vào sự trấn áp của sáu dòng họ lớn ( lục khanh – 六卿 ). Tới đầu thời Chiến Quốc, sau nhiều cuộc chiến tranh giành quyền lực tối cao, có bốn dòng họ còn sót lại là họ Trí ( 智 ), họ Nguỵ ( 魏 ), họ Triệu ( 趙 ), và họ Hàn ( 韓 ), trong đó họ Trí có thế lực mạnh nhất. Trí Bá ( Trí Dao 智瑶 ) liên minh với họ Nguỵ và họ Hàn để đánh Triệu Tương Tử ( Triệu Vô Tuất ). Tuy nhiên, vì tính kiêu ngạo của Trí Dao nên họ Triệu đã bí hiểm thông đồng với họ Ngụy và họ Hàn lật ngược tình thế, tàn phá họ Trí .Năm 403 TCN, ba họ lớn nước Tấn, với sự chấp thuận đồng ý của vua Chu, chia nước Tấn thành ba nước ( 三家分晉 ) : Hàn, Triệu, và Ngụy. Ba người đứng đầu ba họ được nhà Chu phong tước Hầu ( 侯 ), và chính do cả ba đều thuộc nước Tấn cũ, nên họ cũng được gọi là Tam Tấn ( 三晉 ). Nước Tấn liên tục sống sót với một vùng đất nhỏ cho tới tận năm 376 TCN khi một lần nữa, phần còn lại đó lại bị Tam Tấn chia nhau .Sử gia Tư Mã Quang nhận định và đánh giá việc nhà Chu công nhận 3 họ chia nhau nước Tấn là một sai lầm đáng tiếc, tạo ra tiền lệ kẻ dưới tiếm vị kẻ trên, chút vị thế còn lại của nhà Chu cũng mất hết [ 2 ] :

Kinh Xuân thu hạ thấp chư hầu, đề cao vương thất, vì Thiên tử tuy thế yếu, nhưng theo thứ tự vẫn ngồi trên chư hầu, mới thấy thánh nhân đối với thứ tự vua tôi không hề qua quít. Nếu chẳng gặp vua bạo tàn như Kiệt, Trụ, tự mình có cái nhân Thang, Võ, lại được trời trao mệnh, thì địa vị vua tôi phải ráng thân gìn giữ đến chết mà thôi.

Than ôi, U Vương, Lệ Vương thất đức, đạo nhà Chu ngày càng suy, cương kỷ băng hoại — dưới chà đạp trên, chư hầu tự chuyên chinh phạt, Đại phu chuyên quyền — đại thể của lễ mười phần đã mất đi bảy tám; nhưng các quân vương nối nghiệp Văn Vương, Võ Vương vẫn đều đều nối ngôi nhau là nhờ con cháu nhà Chu vẫn còn biết giữ danh phận mình vốn có… Nhờ thế đất đai nhà Chu dù chẳng lớn bằng Tào, Đằng, dân chúng nhà Chu dù chẳng nhiều bằng Chu, Cử, nhưng suốt mấy trăm năm, vẫn là tông chủ thiên hạ, tuy hùng mạnh như Tấn, Sở, Tề, Tần vẫn không dám đặt mình trên nhà Chu, vì sao? Chỉ vì dựa vào danh phận sẵn có vậy… Đến đây các Đại phu nước Tấn khinh rẻ vua mình, chia nhau đất đai nước Tấn, Thiên tử đã chẳng trừng trị, còn ban thưởng vị cao, cho đứng vào hàng chư hầu, chính là còn vỏn vẹn chút danh phận lại không biết giữ mà vứt hết đi. Đạo lễ tiên vương nhà Chu thế là dứt vậy!

Than ôi! Đạo lễ quân thần mà hủy hoại, thì thiên hạ dùng trí lực tranh cường, khiến những nước chư hầu là con cháu thánh hiền, xã tắc tông miếu chẳng đâu không bị diệt vong, chúng dân bị dày xéo, giết chóc bằng hết, há chẳng đau xót lắm sao!

Thay đổi quyền lực tối cao ở nước Tề[sửa|sửa mã nguồn]

Năm 386 TCN, họ Điền ( 田 ), một dòng họ quý tộc lưu vong của nước Trần, chiếm quyền trấn áp nước Tề và được trao tước Công. Nước Tề cũ của họ Khương ( 姜 ) vẫn liên tục sống sót với một vùng đất nhỏ bé đến năm 379 TCN, khi họ bị họ Điền sáp nhập nốt vào nước Tề .

Những xung đột khởi đầu giữa Tam Tấn, Tề và Tần[sửa|sửa mã nguồn]

Một thanh kiếm bằng sắt và hai thanh kiếm bằng đồng có niên đại từ thời Chiến Quốc .Năm 371 TCN, Ngụy Vũ Hầu chết mà chưa có người kế vị, khiến nước Ngụy rơi vào nội chiến tranh giành quyền lực tối cao. Sau ba năm nội chiến, nước Triệu và Hàn, tận dụng thời cơ tiến công Ngụy. Khi sắp chiếm được nước Ngụy, những chỉ huy nước Triệu và nước Hàn lại bất hoà với nhau về phương pháp giải quyết và xử lý nước Ngụy và quân đội cả hai nước đã bí hiểm rút lui. Nhờ thế, Ngụy Huệ Vương ( lúc ấy vẫn đang là tước Hầu ) hoàn toàn có thể lên ngôi làm vua nước Ngụy .Năm 354 TCN, Ngụy Huệ Vương phát động một cuộc tiến công quy mô lớn vào nước Triệu, một số ít nhà sử học cho rằng để trả thù việc họ đã tàn phá nước Ngụy trước đó. Tới năm 353 TCN, Triệu thua nhiều trận lớn và một trong những thành phố lớn của họ – Hàm Đan ( 邯鄲 ), thành phố sau này trở thành kinh đô nước Triệu – bị vây hãm. Vì thế, nước Tề lân cận quyết định hành động giúp sức nước Triệu. Chiến thuật mà Tề sử dụng là do Tôn Tẫn ( 孫臏 ), người lúc ấy là quân sư trong quân đội nước Tề, đề ra. Tề tiến công vào nước Ngụy khi quân đội Ngụy đang vây hãm Triệu, buộc Ngụy phải rút lui. Chiến thuật này đã thành công xuất sắc ; quân Ngụy hấp tấp vội vàng rút về, và gặp quân Tề ở Quế Lăng ( 桂陵 ) nơi Ngụy đã bị vượt mặt một trận mang ý nghĩa quyết định hành động. Từ sự kiện này Open câu nói : ” Vây Ngụy cứu Triệu ” ( 圍魏救趙 ) .Năm 341 TCN, Ngụy tiến công Hàn, và Tề lại can thiệp một lần nữa. Hai vị tướng ở trận Quế Lăng lần trước lại gặp nhau, và nhờ giải pháp khôn khéo của Tôn Tẫn, Ngụy lại bị thất bại to lớn một lần nữa tại trận Mã Lăng ( 馬陵 ). Trong trận này, Bàng Quyên, chủ tướng quân Ngụy tử trận .Tình thế của nước Ngụy càng nguy ngập hơn nữa khi Tần tận dụng thời cơ Ngụy thua liên tục trước Tề để tiến công Ngụy năm 340 TCN theo mưu đồ của nhà cải cách nước Tần là Thương Ưởng ( 商鞅 ). Ngụy bị vượt mặt và buộc phải nhượng một phần đông đất đai để đổi lấy hoà bình. Việc này khiến kinh đô An Ấp ( 安邑 ) của Ngụy rơi vào tình thế nguy khốn, vì vậy Ngụy phải rời đô sang Đại Lương ( 大梁 ) ( sau này đổi thành Biện Lương ( 汴梁 ) ). Vì vậy, từ đó trở đi nước Ngụy còn được gọi là Lương .Sau những sự kiện này, nước Ngụy trở nên suy yếu và nước Tề cùng nước Tần trở thành hai nước thống trị ở quá trình này .

Những cải cách của Thương Ưởng ở Tần[sửa|sửa mã nguồn]

Tần sở dĩ mau mạnh một phần là nhờ địa thế: ở lánh về phía Tây, ít bị các nước láng giềng ở phía đông dòm ngó, được tự do phát triển, lại có cửa Hàm Cốc rất hiểm trở, “một người giữ cửa đó thì cự được vạn người”, nên Tần có thể qua cửa đó để tấn công các nước phía đông, chứ các nước này không dám mạo hiểm qua cửa đó để tấn công Tần.

Khoảng năm 359 TCN, Thương Ưởng (商鞅), một vị quan nước Tần, bắt đầu đưa ra nhiều cải cách biến Tần từ một nước lạc hậu trở thành nước có vị thể vượt hẳn sáu nước kia. Nói chung, nó thường được coi là điểm quyết định để nước Tần bắt đầu trở thành nước mạnh nhất thời Chiến Quốc.

bản đồ Trung Quốc thời chiến quốc khoảng chừng năm 350 TCNTừ 356 đến 348 TrCN, Tần lập 41 huyện trên khắp cõi. Thương Ưởng làm tướng quốc Tần, khuyên vua Tần đánh những đòn rất mạnh vào giai cấp quý tộc, tước dần quyền của họ ; tạo ra một giai cấp quý tộc mới gồm những quân nhân có tài ; hễ chém được nhiều đầu giặc thì được chức cao. Ông lại lập chủ trương khẩn hoang, cho dân chúng làm chủ những đất họ tìm hiểu và khám phá được, do đó có thêm bọn phú nông Open, bọn này với bọn phú thương sẽ tranh quyền với bọn quý tộc cũ. Ông còn bãi bỏ tục quý tộc không bị hình phạt như thứ dân, mọi người đều bình đẳng về pháp lý mà pháp lý được công bố cho toàn dân được biết .

Từ thời Xuân Thu đã có vài nước công bố “hình thư”, nghĩa là khắc hình luật trên các đỉnh đặt ở triều đình hoặc trên những bảng gỗ treo ở kinh đô, như vậy để bỏ cái lệ hễ bọn quý tộc bị tội thì triều đình xử kín theo lệ riêng của họ với nhau, còn dân chúng bị tội thì bị xử theo hình pháp một cách nghiêm khắc hơn. Hình thư dần dần được các nước khác theo, nhưng luật pháp không nước nào khốc liệt như ở Tần. Dân không được lang thang đi đâu tuỳ ý. Người nào cũng phải có một cái thẻ như chứng minh nhân dân ngày nay họ gọi là “bằng cứ”, muốn vào quán trọ nào phải trình thẻ, chủ quán không dám chứa những người không mang thẻ. Bọn du thủ du thực bị bắt thì làm nô lệ hết. Các thư, kinh bị đốt hết.

Làng xóm tổ chức triển khai lại hết. Cứ năm hay mười nhà họp thành một liên gia có bổn phận phải phòng kẻ tà đạo, tố cáo kẻ có tội, nếu không thì chịu nghĩa vụ và trách nhiệm chung. Mặc Tử một thế kỷ trước đó cũng đã có ý đó nhưng chủ trương của Thương Ưởng triệt để hơn : làm biến hóa cả tổ chức triển khai hương thôn, chia lại đất đai canh tác, phá bỏ hàng rào cũ, do đó mà biến hóa hẳn lối sống, phong tục, hoàn toàn có thể gọi là một cuộc cách mạng .Các luật thưởng phạt quân nhân rất nghiêm, thứ dân có chiến công thì được chức tước, quý tộc mà không có chiến công thì bị giáng xuống thành thứ dân. Tất cả cải cách đều nhằm mục đích mục tiêu duy nhất là sản xuất lúa cho nhiều để nuôi binh, là luyện binh cho mạnh để xâm lăng nước khác. Khi Tần Hiếu công chết ( 338 TCN ), quý tộc trả thù và Thương Ưởng bị phanh thây. Nhưng non một thế kỷ sau, vua Tần tên Doanh Chính ( tức Tần Thủy Hoàng ) vận dụng lại chủ trương đó mà làm cho Tần mạnh nhất trong số thất hùng .

Các nước xưng vương[sửa|sửa mã nguồn]

Một mũ trụ bằng đồng của binh sĩ nước YênNăm 334 TCN, vua nước Nguỵ và Tề đồng ý chấp thuận công nhận lẫn nhau về tước vương ( 王 ), chính thức hoá sự độc lập của những nước chư hầu và gạt bỏ vị thế của vua nhà Chu từ đầu thời Đông Chu. Vua nước Nguỵ và Vua nước Tề tiến lên ngang hàng với Vua nhà Chu, đã liên tục kế vị từ thời Xuân Thu. Từ đó về sau, tổng thể những nước sau cuối đều tự phong vương, lưu lại sự khởi đầu cho sự kết thúc của nhà Chu .Năm 325 TCN, vua nước Tần tự phong Vương .Năm 323 TCN, vua nước Hàn và Yên tự xưng Vương .Năm 318 TCN, vua nước Tống xưng Vương .Năm 299 TCN, vua nước Triệu xưng Vương .

Sự tăng trưởng, bành trướng và suy yếu Sở[sửa|sửa mã nguồn]

Đầu quá trình Chiến Quốc, Sở là một trong những nước mạnh nhất trong số chư hầu. Nước này đã đạt tới một vị thế mới khi vua Sở phong nhà cải cách nổi tiếng Ngô Khởi ( 吳起 ) làm Tể tướng năm 389 TCN .Sở đạt đến đỉnh điểm sức mạnh của mình vào năm 334 TCN khi họ chiếm được nhiều vùng đất đai của Cafe Trung Nguyên. Những sự kiện dẫn tới điều này khởi đầu khi Việt ( 越國 ) chuẩn bị sẵn sàng tiến công Tề. Vua Tề gửi sứ thần tới thuyết phục vua Việt tấn công Sở thay vì tiến công nước mình. Việt ồ ạt tấn công Sở, nhưng bị Sở phản công, vượt mặt, sau đó Sở chinh phục hàng loạt Việt .Tuy nhiên, đến thời Sở Hoài Vương ( 328 – 299 TCN ), Sở bị mắc lừa mưu kế của Trương Nghi, thừa tướng và biện sĩ nước Tần, thế cho nên đã bị Tần liên tục vượt mặt và để mất vùng Hán Trung. Đến những năm 279 – 276 TCN, tướng Tần là Bạch Khởi lại vượt mặt Sở, lấn chiếm nhiều đất đai trong đó có kinh đô của sở là Dĩnh ( 郢 ). Sở buộc phải dời đô về Trần ( 278 TCN ) rồi Thọ Xuân ( 241 TCN ) và từ đó suy yếu hẳn, không còn là đối thủ cạnh tranh của Tần nữa .Đến thời Sở Khảo Liệt Vương ( 262 – 238 TCN ), Xuân Thân Quân Hoàng Yết được phong làm Tướng quốc đã đề xuất kiến nghị nhiều giải pháp kinh tế tài chính, chính trị tân tiến giúp Phục hồi lại phần nào sức mạnh của Sở. Trong khi Tần liên tục tiến công Tam Tấn thì Sở cũng tiến sang phía đông tàn phá hàng loạt nước nhỏ, nổi bật là nước Lỗ năm 256 TCN. Tuy nhiên việc này chỉ hoàn toàn có thể bù đắp phần nào cho những thua thiệt trong cuộc tranh chấp với Tần mà thôi chứ không hề Phục hồi lại lợi thế trước kia nữa .

Ưu thế của Tần và những kế hoạch Hợp tung, Liên hoành[sửa|sửa mã nguồn]

Tới cuối thời Chiến Quốc, Tần trở thành nước rất mạnh so với cả sáu nước còn lại. Vì thế, chủ trương của những nước này là nhằm mục đích chống lại mối đe doạ từ nước Tần, với hai phe phái chính : Hợp tung ( 合縱 / 合纵 bính âm : hézòng ), hay link với nhau để chống sự bành trướng của Tần ; và Liên hoành ( 連橫 / 连横 bính âm : liánhéng ), hay link với Tần để dựa vào uy thế của họ. Ban đầu thuyết Hợp tung mang lại 1 số ít thành công xuất sắc, dù sau cuối nó đã tan vỡ. Tần luôn tận dụng thuyết Liên hoành để vượt mặt từng nước một. Trong quá trình này, nhiều triết gia và giải pháp gia đã đi chu du những nước để khuyên những vị vua quản lý đưa quan điểm của họ vào vận dụng thực tiễn. Những nhà giải pháp gia đó rất nổi tiếng về những mưu mẹo và trí tuệ của mình, và được gọi chung là Tung Hoành gia ( 縱橫家 ), lấy theo tên của hai phe phái kế hoạch chính .

Tần chinh phục những nước khác[sửa|sửa mã nguồn]

Xem chi tiết: Chiến tranh thống nhất Trung Hoa của Tần

Sang thế kỷ 3 TCN, nhờ lợi thế về kinh tế tài chính và quân sự chiến lược, Tần chiếm lợi thế rõ ràng so với những vương quốc phía đông, nhất là sau sự xuống dốc của Tề và Sở. Tần dùng giải pháp ” viễn giao cận công ” ( giao hảo với nước xa, tiến công nước gần ), lấn đất những nước tiếp giáp với mình như Hàn, Triệu, Ngụy, Sở nhưng hòa hiếu với nước Tề ở xa. Chiến thuật này tỏ ra hiệu suất cao. Các nước chư hầu khác có đôi lúc liên minh theo thuyết ” Hợp tung ” để chống Tần nhưng ràng buộc lỏng lẻo và hay bị Tần chia rẽ nên liên minh nhanh gọn tan rã. Thêm vào đó, nhiều vua chư hầu không thấy được quyền lợi thiết thực của liên minh chống Tần mà bị Tần lung lạc bởi quyền lợi nhỏ trước mắt nên mắc mưu Tần, từ từ trở thành nạn nhân trong quy trình thống nhất của Tần. Nhất là nước Tề tỏ ra thụ động nhất và ít tham gia đánh Tần so với những nước khác. Sau khi diệt nhà Chu năm 249 TCN, Tần liên tục tiến công những chư hầu khác. Đất đai của những nước tiếp giáp bị lấy nhiều và tới khoảng chừng năm 240 TCN, phần đất còn lại của những nước giáp Tần như Hàn, Triệu, Ngụy thực ra rất nhỏ. Cuối cùng, Tần dùng vũ lực lần lượt diệt hết 6 nước phía đông, thống nhất Trung Quốc :

Những nhân vật quan trọng[sửa|sửa mã nguồn]

Học giả có tác động ảnh hưởng[sửa|sửa mã nguồn]

• Trang Tử, người phát triển học thuyết Lão Tử
• Mạnh Tử, người phát triển học thuyết Khổng Tử
• Hàn Phi, người xây dựng nền tảng Pháp gia
• Khuất Nguyên, học giả nước Sở
• Huệ Thi, học giả nước Ngụy, người hiểu sâu biết rộng về mọi mặt và giỏi biện luận thuộc phái Danh Gia

Nhà buôn nổi tiếng[sửa|sửa mã nguồn]

• Lã Bất Vi, người buôn vua nổi tiếng.

Tướng lĩnh, chỉ huy quân đội và những quân sư[sửa|sửa mã nguồn]

• Chu Hợi, môn khách của Tín Lăng quân Ngụy Vô Kỵ, giết Tấn Bỉ, tướng nước Ngụy để đoạt binh quyền về cho Tín Lăng quân Nguỵ Vô Kỵ đi cứu Triệu.
• Kinh Kha, được Thái tử Đan của nước Yên phái đi hành thích Tần vương nhưng thất bại, đây là nguyên nhân chính về sự diệt vong của nước Yên.
• Cao Tiệm Ly, nhạc công, bạn của Kinh Kha, mưu sát Tần vương để trả thù cho Kinh Kha.

1. ^ ”MDBG”, Sökord: 战国策
2. ^

   Tư trị thông giám, quyển 1

   Xem thêm: Xem bản đồ các tuyến xe bus Hà Nội mới nhất năm 2020

Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]

Source: https://thevesta.vn
Category: Bản Đồ