Các phương thức cấu tạo từ mới

LÊ Đình Tư
(Trích từ: Lê Đình Tư & Vũ Ngọc Cân. Nhập môn ngôn ngữ học. Hà Nội, 2009)

1. Hệ thống cấu tạo từ (kiểu cấu tạo từ)

Các từ mới không phải là những từ được tạo ra một cách lẻ tẻ, rời rạc, ngẫu nhiên mà thường được tạo ra theo những khuôn mẫu cấu tạo nhất định và làm thành những mạng lưới hệ thống hay kiểu từ có chung đặc thù cấu trúc và nghĩa. Đó chính là những mạng lưới hệ thống cấu tạo từ hay kiểu cấu tạo từ .

Hệ thống cấu tạo từ là tập hợp những từ có chung một khuôn hình cấu tạo (ví dụ: có chung một kiểu phụ tố, tính chất của căn tố giống nhau) và ý nghĩa cấu tạo giống nhau. Chẳng hạn, các từ worker (người lao động, công nhân), writer (người viết, nhà văn), singer (người hát, ca sĩ), reader (người đọc, độc giả) của tiếng Anh làm thành một hệ thống cấu tạo từ, vì chúng có chung một kiểu phụ tố (ở đây là hậu tố -er), tính chất của căn tố trong các từ này giống nhau (đó là căn tố động từ) và ý nghĩa cấu tạo của chúng giống nhau (người thực hiện một hành động hoặc một hoạt động nào đó). Tuy nhiên, do sự phát triển của ngôn ngữ nói chung và của vốn từ vựng nói riêng, các hệ thống cấu tạo từ có thể bị phân hoá. Một số từ trong hệ thống cấu tạo từ bị mất nghĩa ban đầu và nhận thêm nghĩa mới hoặc ý nghĩa cấu tạo đã khác đi. Do đó trong các hệ thống cấu tạo từ, ta có thể phân biệt những kiểu nhỏ hơn, dựa trên cơ sở ý nghĩa cấu tạo. Chẳng hạn, trong kiểu ‘phó + danh từ’ trong tiếng Việt, ta có thể phân biệt ít nhất ba kiểu nhỏ, chẳng hạn:

Phó giám đốc / Phó giáo sư / Phó mộc
Phó hiệu trưởng / Phó tiến sĩ / Phó nề

Trong những kiểu cấu tạo từ, ta còn nhận thấy rằng, có những kiểu gồm có nhiều từ thuộc loại và có cấu trúc hình vị giống nhau, ví dụ điển hình như kiểu ‘ căn tố động từ + phụ tố – er ’ trong tiếng Anh hay kiểu ‘ nhà + danh từ ’ trong tiếng Việt. Đó là những kiểu cấu tạo từ đều đặn. Thường thì những kiểu này có tính sinh sản cao, tức là được sử dụng nhiều để tạo ra từ mới và hiện vẫn còn được sử dụng. Bên cạnh đó, có những kiểu chỉ gồm có rất ít từ hoặc thậm chí còn chỉ gồm một từ duy nhất thuộc loại, như trường hợp kiểu ‘ danh từ + hấu ’ trong tiếng Việt ; nó chỉ gồm có một từ thuộc loại là dưa hấu. Kiểu này không có tính sinh sản và lúc bấy giờ không còn được sử dụng để tạo thêm từ mới .

2. Các phương thức cấu tạo từ

Trước hết cần phải nói rằng, toàn bộ những từ trong ngôn từ đều được tạo ra theo một phương thức nào đấy. Song, so với những từ gốc có cấu tạo bằng một hình vị cấu tạo từ, ta không hề lý giải được nguyên do cấu tạo của chúng, do đó không hề nói đến phương thức cấu tạo của chúng. Các từ gốc nguyên cấp đều là những từ được cấu tạo bằng một hình vị cấu tạo từ nên thường được gọi là từ đơn. Như vậy, những từ đơn là những từ không hề lý giải được về mặt cấu tạo, trừ 1 số ít từ tượng thanh và tượng hình. Mỗi từ đơn là một đơn vị chức năng duy nhất trong ngôn từ, xét về cách cấu tạo, và về cơ bản mang tính võ đoán. Chính thế cho nên, khi nói đến những phương thức cấu tạo từ, người ta chỉ đề cập đến những phương pháp mà những ngôn từ sử dụng để tạo ra những từ hoàn toàn có thể lý giải được về mặt cấu tạo ( tức là những từ tạo ). Những từ được tạo ra theo cách đó thường mang tính mạng lưới hệ thống : Chúng tập hợp thành những nhóm có chung một kiểu cấu tạo. Do vậy :
Phương thức cấu tạo từ là phương pháp và phương tiện đi lại mà những ngôn từ sử dụng để tạo ra những kiểu cấu tạo từ .
Các kiểu cấu tạo từ trong những ngôn từ hoàn toàn có thể được diễn đạt ở những Lever khác nhau, và do đó số lượng những phương thức cấu tạo từ hoàn toàn có thể rất lớn, tuy nhiên xét ở Lever chung nhất, hoàn toàn có thể nêu ba phương thức cấu tạo từ hầu hết sau đây :
( i ). Phương thức phụ gia
Phương thức phụ gia là phương thức phối hợp một căn tố hoặc một phức thể căn tố với phụ tố để tạo ra từ mới. Những từ được tạo ra theo phương thức này thường được gọi là từ phái sinh. Ví dụ, trong tiếng Nga : căn tố golov được tích hợp với phụ tố – ka để tạo ra từ golovka ( cái đầu nhỏ ) ; hoặc trong tiếng Anh : căn tố milk ( sữa ) được tích hợp với phụ tố – y để tạo ra tính từ milky ( có sữa, bằng sữa ). Phương thức phụ gia vẫn được coi là phương thức đặc trưng cho những ngôn từ biến hình, như tiếng Nga, tiếng Anh hay tiếng Đức. Song thực ra, trong những ngôn từ không biến hình, như tiếng Việt, tiếng Khơme, hay tiếng Hán ví dụ điển hình, phương thức này cũng được sử dụng khá thông dụng, tuy nhiều khi đặc thù phụ tố của những hình vị cấu tạo từ ở những ngôn từ này không thật rõ ràng. Ví dụ : Các từ ‘ nhạc sĩ ’, ‘ hợp tác hoá ’, ‘ nhà văn ’ của tiếng Việt hoàn toàn có thể có cách cấu tạo giống như từ phái sinh ở những ngôn từ biến hình, tuy nhiên những từ tố ‘ sĩ, hoá, nhà ’ lại không trọn vẹn giống như những phụ tố, bởi lẽ chúng hoàn toàn có thể sống sót độc lập với ý nghĩa không ít hoàn toàn có thể xác lập được. Do vậy, nhiều người cho rằng không nên coi đây là những phụ tố và không nên coi những từ tạo trên đây là những từ được tạo ra bằng phương thức phụ gia .
( ii ). Phương thức ghép

Ghép là phương thức kết hợp các hình vị cùng tính chất với nhau (chủ yếu là các căn tố với nhau) theo một trật tự nhất định để tạo ra từ mới – từ ghép. Đây là phương thức được sử dụng phổ biến trong các ngôn ngữ,
ví dụ: trong tiếng Việt: mua bán, thiệt hơn, thay đổi, được mất, xe hơi,
trong tiếng Anh: blackboard (bảng đen), inkpot (lọ mực), manpower (nhân lực),
trong tiếng Pháp: vinaigre (giấm), sous-marin (tàu ngầm),

Trong số những loại từ tạo thì từ ghép thường gây nên sự hoài nghi và bất đồng ý kiến, vì rằng chúng dễ bị nhầm lẫn với cụm từ tự do. Vì vậy, người ta phải đưa ra những tiêu chuẩn nhận diện từ ghép. Ngoài những tiêu chuẩn vận dụng so với những từ nói chung là :
– Phải có nghĩa hoàn hảo, nghĩa là biểu lộ một nội dung khái niệm độc lập, hoàn hảo .

– Có cấu trúc hình thức chặt chẽ, nghĩa là không thể bỏ đi một hình vị (từ tố) mà nghĩa của từ vẫn được giữ nguyên, hoặc không thể chêm các thành phần khác vào giữa hình vị hay chêm các thành phần phụ cho từng hình vị riêng lẻ,

còn hoàn toàn có thể nêu thêm hai tiêu chuẩn sau đây :

– Phải có dấu hiệu hình thức, chẳng hạn như có hình vị nối (liên tố) giữa các căn tố, ví dụ: hình vị nối -o- trong zvuk/o/operator (người thu thanh) của tiếng Nga, hay speed/o/meter (đồng hồ tốc độ) của tiếng Anh.

– Phải có sự biến âm ( gọi là biến âm sandhi ), nghĩa là những hình vị được ghép với nhau bị biến hóa hình thức ngữ âm, ví dụ : nguyên âm ‘ e mũi ’ của hình vị vin ( rượu vang ) biến thành [ i ] khi có được tích hợp với aigre ( chua ) thành vinaigre ( giấm ) trong tiếng Pháp, hay nguyên âm [ o ] của hình vị po trong từ potomu ( thế cho nên ) trong tiếng Nga được phát âm ngắn hơn thông thường, do trọng âm của từ ghép này rơi vào âm tiết cuối .
( iii ). Phương thức láy
Láy là phương thức lặp lại hàng loạt hay một bộ phận từ gốc để tạo ra từ mới – gọi là ‘ từ láy ’. Ví dụ : đen đen, trăng trắng, sành sạch trong tiếng Việt. Phương thức láy là phương thức được sử dụng thông dụng trong những ngôn từ không biến hình, ví dụ như tiếng Việt, Lào, Khơme, tiếng Inđônêxia, v.v … Trong nhiều ngôn từ, phương thức này chỉ được sử dụng rất hạn chế, và điều quan trọng là ở đó, những kiểu cấu tạo láy không có tính sinh sản, do đó thường chỉ gồm một từ duy nhất thuộc loại, chứ không gồm có nhiều từ thuộc loại như trong những ngôn từ không biến hình, ví dụ như : tiptop ( đỉnh điểm ) so-so ( tàm tạm ) trong tiếng Anh hay ‘ chut-chut ‘ ( xuýt nữa ) trong tiếng Nga. Hơn nữa, nhiều khi những từ láy ở những ngôn từ này lại có quan hệ với hiện tượng kỳ lạ tượng thanh hay tượng hình, ví dụ như murmur ( rì rầm ) hay zigzag ( ngoằn ngoèo ) trong tiếng Anh, và do đó, thực ra chúng không phải là những từ tạo mà là từ gốc .
Ngoài ra, láy còn là phương thức để biểu lộ ý nghĩa ngữ pháp, ví dụ : ‘ rénrén ’ trong tiếng Trung và ‘ người người ’ trong tiếng Việt không phải là từ mới mà là dạng số nhiều của từ ‘ rén ’ và ‘ người ’. Bởi vậy, khi xác lập phương thức láy cần phân biệt những dạng láy và từ láy, cũng như từ láy nguyên cấp ( từ gốc ) và từ láy thứ cấp – tức từ mới được tạo ra theo phương thức láy .
Trên đây chỉ là những phương thức cấu tạo từ có đặc thù tổng quát. Tuỳ theo từng ngôn từ, những phương thức này hoàn toàn có thể được chi tiết hoá thành những phương thức đơn cử hơn, ví dụ : phương thức tiền tố hoá, phương thức hậu tố hoá, phương thức vĩ tố hoá, phương thức tiền tố hoá + hậu tố hoá, phương thức tiền tố hoá + vĩ tố hoá, v.v …
_________________________________________

Share this:

• Twitter
• Facebook

Thích bài này:

Thích

Đang tải …

Có liên quan

Source: https://thevesta.vn
Category: Bản Tin