Phật giáo Đại thừa và vai trò của Bồ tát trong kinh Hoa Nghiêm

PGs Ts Triết học Nguyễn Đức Diện
Tạp chí Nghiên cứu Phật học Số tháng 3.2022

Tóm tắt: Sự ra đời của Phật giáo Đại thừa không chỉ phản ánh thực trạng kinh tế – xã hội xã hội Ấn Độ cổ, trung đại thời kỳ ấy, mà còn là sự thích ứng với tinh thần thời đại. Triết lý Phật giáo Đại thừa với tôn chỉ “mọi người sinh ra đều bình đẳng về tính Phật”, đều có khả năng “thành Phật”. Nghĩa là, mọi người đều có quyền hưởng thụ tín ngưỡng tôn giáo. Giác ngộ không dựa vào dòng họ cao, thấp mà dựa vào phẩm hạnh nông hay sâu. Sự ra đời của tư tưởng Đại thừa được xem như một phong trào chấn hưng giá trị nhân văn trong triết lý và tiến trình lịch sử phát triển của Phật giáo.
Từ khóa: Phật giáo, Đại thừa, Tiều thừa, Bồ Tát, A La hán
Phân loại ngành: Tôn giáo học

1. Mở đầu:

Vào khoảng chừng hơn 100 năm ( sau Công nguyên ) sau khi Phật Thích Ca nhập cõi Niết bàn, Phật giáo có sự phân loại Bộ phái. Nguyên nhân của sự phân loại Đại thừa và Tiểu thừa là do bất đồng ý kiến giữa những chư tăng trong việc hiểu và lý giải kinh Phật. Từ đây, tăng đoàn Phật giáo chia làm hai : Phái của những vị trưởng lão gọi là Thượng tọa bộ ( Theravađa ). Phái này chủ trương bám sát tầm cỡ, giữ nghiêm giáo luật, phật tử chỉ giác ngộ cho riêng mình và thờ đức Phật, mong chứng quả La Hán. Phái chiếm số đông ( Đại chúng – Mahasanghika ) chủ trương không chấp vào tầm cỡ, khoan dung trong việc thực thi giáo luật, thu nạp thoáng đãng tổng thể những ai muốn quy y, giác ngộ, giải thoát cho mọi người, thờ nhiều Phật, nhân vật lý tưởng là Bồ Tát. Qua những lần kết tập ( 3,4 ) phái Đại chúng soạn ra kinh sách riêng và lấy tên là Đại thừa ( Mahayana ), nghĩa là cỗ xe lớn ( chở được nhiều người ) và gọi phái Thượng tọa là Tiểu thừa ( Hynayana ), nghĩa là cỗ xe nhỏ ( chở được một người ) .

Bài viết tập trung phân tích Vai trò của các Bồ Tát trong Phật giáo Đại thừa qua Kinh Hoa Nghiêm.

2. Vai trò của các Bồ tát trong Phật giáo Đại thừa

Khi Phật giáo tăng trưởng thành tôn giáo, tăng đoàn ( sangha ) ngày càng đông, đức Phật đã khuyến khích mỗi người đi về một hướng để truyền bá đạo lý. “ Cùng với tăng đoàn, Phật cũng đi khắp lưu vực sông Hằng giáo hóa cho mọi người không phân biệt sang hèn, giàu nghèo. Những ai có năng lực xuất gia tu hành và dìu dắt kẻ khác đều được thu nhận vào tăng đoàn. Những người muốn hướng thiện, tuy nhiên còn bộn bề với mái ấm gia đình và xã hội đều được gật đầu làm phật tử tại gia. Phật phá bỏ những tín ngưỡng thần linh vu vơ, chỉ rõ sai lầm đáng tiếc trong cách đánh giá và nhận định chân lý, tái tạo những tập tục xấu hại như giết súc vật để cúng tế, cầu đảo. Phật cũng mạnh dạn chống đối chính sách giai cấp lạ kỳ bất công có nguồn gốc từ tầm cỡ Bà La Môn ” ( 1 ). Chủ trương “ khuyến khích mỗi người đi về một hướng để truyền bá đạo lý, không phân biệt sang hèn, giàu nghèo, người nào có năng lực xuất gia tu hành và dìu dắt kẻ khác đều được thâu nhận vào tăng đoàn … ” cho thấy, triết lý giác ngộ của Phật giáo vừa thừa kế tinh hoa văn hóa Ấn Độ, vừa cung ứng những yên cầu của đời sống tôn giáo, của thực tiễn xã hội .

Thực tiễn đã chứng tỏ, những cuộc chấn hưng trong lịch sử dân tộc tôn giáo quốc tế nói chung, Phật giáo nói riêng đều có xu thế tôn vinh tính tự do, tự tại, không câu nệ vào giáo lý cũng như ngôn từ tôn giáo. Nghĩa là, trải qua thực tiễn xã hội, giáo lý Phật giáo được lý giải rộng thêm, hoặc bổ trợ nội dung mới, từ đó mở ra năng lực tham gia của những phật tử vào những hoạt động giải trí vượt số lượng giới hạn tu dưỡng tâm linh của Phật giáo. Quá trình thế tục hóa làm cho những tôn giáo dữ thế chủ động “ nhập thế ” hơn, ngược lại, “ nhập thế ” cũng làm cho quy trình thế tục hóa diễn ra nhanh hơn. Điều đó cho thấy, “ nhập thế ” phải đồng thời cung ứng hai nhu yếu : thứ nhất, giáo lý cần có sự bổ trợ, “ làm mới ” cho tương thích với ý niệm về quốc tế và nhân sinh, thứ hai, Giáo hội Phật giáo mà trực tiếp là những tăng, ni, phật tử tích cực tham gia vào những hoạt động giải trí “ vượt số lượng giới hạn tu dưỡng tâm linh của Phật giáo ”, nhưng vẫn giữ được niềm tin của Phật .Lịch sử sống sót và tăng trưởng của Phật giáo từ thời Nguyên thủy đến Phật giáo Bộ phái rồi đến Phật giáo Đại thừa đã chỉ rõ, cùng với sự dịch chuyển của lịch sử vẻ vang, thì Phật giáo cũng đã có sự biến hóa theo dòng lịch sử dân tộc. Sự sinh ra của Phật giáo Đại thừa giúp cho triết lý Phật giáo ngày càng phong phú hơn, đúng như tác giả Cơ sở hình thành tư tưởng Phật giáo Đại thừa viết : “ Phật giáo Đại thừa sinh ra không gì khác hơn là nhằm mục đích thích ứng với ý thức thời đại, luôn bộc lộ tính tích cực, trào lưu quần chúng và chủ trương đưa Phật pháp về cứu cánh giải thoát ”. Nếu Phật giáo Nguyên thủy chủ trương bám sát tầm cỡ, giữ nghiêm Giáo luật, phật tử chỉ giác ngộ cho riêng mình và thờ đức Phật, mong chứng quả La Hán, thì Phật giáo Đại thừa lại chủ trương khoan dung trong việc thực thi giáo luật, thu nạp thoáng đãng toàn bộ những ai muốn quy y, giác ngộ, giải thoát cho mọi người, thờ nhiều Phật, nhân vật lý tưởng là Bồ tát. Thậm chí, Phật giáo Đại thừa còn chủ trương ai cũng hoàn toàn có thể thành Phật nếu biết giác ngộ. Tinh thần ấy phản ánh đúng tư tưởng của Phật khi còn tại thế. Phật nói : “ Tất cả chúng sinh đều có tính Phật ” ( Nhất thiết chúng sinh câu hữu Phật tính ), nghĩa là Phật và chúng sinh có cùng tính Phật, có cùng bản thể, đều có năng lực thành Phật .Đầu Công nguyên ở Ấn Độ hình thành một khuynh hướng mới của Phật giáo và khác hẳn với Tiểu thừa ngay từ trong tiền đề xuất phát của nó ( 3 ). Nhận thức mới của Phật giáo Đại thừa không riêng gì ở việc quan tâm đến những vấn đề vốn được coi là phổ cập trong giáo lý nhà Phật về giải thoát, mà còn tương quan ngặt nghèo đến hình ảnh Bồ Tát ( theo tiếng Sanscrit nghĩa là giác ngộ chúng sinh ) với vai trò chủ thể của tha lực trong quy trình quản lý và vận hành “ cỗ xe lớn ” đó .Thứ nhất, số lượng những Bồ tát trong Đại thừa không bị hạn chế ( 4 ), bởi những ai tin vào Phật và trải qua sự tu luyện ý thức đều hoàn toàn có thể trở thành một trong số những vị Bồ Tát .Thứ hai, nội hàm của khái niệm Bồ Tát cũng được xét lại một cách tổng lực. Bồ Tát trở thành một trong những hình tượng TT của Đại thừa, nói đúng hơn là hình tượng tôn giáo lý tưởng của Đại thừa. Bồ Tát của Đại thừa được coi như một sinh thể trải qua toàn bộ những tiến trình triển khai xong để đi tới giác ngộ, nhưng lại không nhập Niết bàn bởi Ngài sự đồng cảm nỗi đau của toàn bộ những chúng sinh. Ngài gật đầu ở lại chốn luân hồi để làm vơi nỗi đau của toàn bộ chúng sinh, đồng thời giúp họ được giải thoát .Trong những tầm cỡ Đại thừa, Bồ Tát được sánh với người hào sảng, luôn san sẻ những cái nhỏ nhất như thức ăn cho người khác. Bản tính của Bồ Tát là đại hạnh, đại trí, đại bi, đại nguyện …, tức là những phẩm chất cho việc thực thi ý niệm vốn có về giải thoát mọi phiền não của trần gian, đồng thời còn biểu lộ như một người hướng đạo cho những đối tượng người tiêu dùng có đức tin chân chính vào Phật để đạt tới chân lý tối thượng là giải thoát. Đại thừa dựa trên ý niệm về Tam Phật độ, cho rằng : “ 1. Pháp tính độ – Độ của tự tính thân, tức là lý chân như. Thân độ này và thể tuy không sai biệt nhưng tướng tính chẳng giống nhau, cho nên vì thế lấy giác tướng năng tri làm Phật ( tức thân ), lấy pháp tính sở tri làm độ ; 2. Thụ dụng độ – tức quốc độ mà báo thân thụ dụng, là do tịnh thức tương ứng với đại viên kính trí biểu lộ ra và tương tục tới hết thời vị lai, lấy sắc vô lậu làm thể … ; 3. Biến hóa độ – quốc độ mà biến hóa thân ở, dựa vào Đại từ bi lực thành sở tác trí, ứng với sơ địa trở xuống cho đến hết thảy phàm phu, hoặc hiện Tịnh độ, hoặc hiện Uế độ ” ( 5 ). Tam Phật độ được hiểu là ba Lever của Bồ Tát đạo : triển khai tròn đầy hai điều lợi – lợi mình và lợi người mà thành Phật quả. Đó chính là vai trò đạo đức của Bồ Tát trong giải thoát luận của Đại thừa .Nội dung cơ bản của Bồ Tát đạo là tăng trưởng bồ đề tâm, tức tu bồ đề tâm, làm cho ba tâm thái ( trực tâm, thâm tâm và đại bi tâm ) được sinh khởi, tăng trưởng, trưởng dưỡng, thành thục và viên mãn. Tuy nhiên, sự viên mãn đó không phải là sự kết thúc của một quy trình tu bồ đề tới mức hiểu một cách giản đơn là ngừng lại hay chấm hết ; cũng không phải là liên tục, mà viên mãn là trọn vẹn siêu thoát và tự tại với thời hạn và khoảng trống. Bởi lẽ, “ con đường Bồ Tát đạo gọi là viên mãn khi tự giác, giác tha, giác hạnh viên mãn … Vì hạnh nguyện này vô biên, vô lượng, không khi nào cùng tận, do đó hạnh giác tha cũng trở nên vô biên, vô cùng … đến khi nào chúng sinh được độ hết rồi, nghiệp của chúng sinh cũng đã cạn dứt, phiền não của chúng sinh cũng trừ sạch … lúc ấy nguyện độ sinh của tôi [ đức Phổ Hiền ] kết thúc. Nhưng chúng sinh, cho tới nghiệp và phiền não không khi nào hết sạch, do đó nguyện độ sinh này cũng chẳng hề dứt … ” ( 6 ). Vậy cảnh giới mà Bồ Tát đạt tới đỉnh điểm của quy trình tu bồ đề là viên mãn mang tính siêu việt, nằm ngoài khoảng trống và thời hạn là gì ? Trong kinh Hoa Nghiêm định nghĩa cảnh giới đó là “ tam muội ” ( samadhi ). Tam muội không chỉ là mục tiêu của tu bồ đề, mà còn là chiêu thức .Gọi tam muội là mục tiêu bởi nó bao hàm cả chân không lẫn diệu hữu. Hai cái này trái chiều nhau : diệu hữu là cái hữu phi hữu, tức cái có mà không phải là có ; còn chân không là cái không phi không, tức cái không mà không phải là không. Chân không là cảnh giới tuyệt đối vốn siêu việt động tịnh, chính là nơi những A La Hán đạt tới. Trong khi đó, những kẻ phàm tục lại sống trong chân không và ngoài hành tinh nhị nguyên .Sở dĩ gọi tam muội là giải pháp là vì phiền não của tất cả chúng ta không khi nào chấm hết, nghiệp chướng vẫn còn, nếu tất cả chúng ta cầu xin A La Hán thì ngài không khi nào nghe thấy, còn Bồ Tát với năng lượng đại trí, đại hạnh đã động lòng đại bi ( đại bi tâm ) đã giúp tất cả chúng ta hoàn toàn có thể vừa sống trong cõi chân như tuyệt đối, vừa tự tại trong ngoài hành tinh nhị nguyên .Một hiện tượng kỳ lạ tam muội được hiện ảnh trên mặt nước và có năng lực tương tác, tương nhập với vạn cảnh, tạo nên sự diệu hữu trong kinh Hoa Nghiêm gọi đó là “ Hải ấn tam muội ”. Chẳng hạn, “ trong cơn tam muội, Bồ Tát thấy có một cõi nước nào đó không có Phật, hoặc không có chính pháp ( năng lượng thấy biết ) ; ngài bèn thị hiện thành một vị Phật ở cõi đó để thuyết pháp ( năng lượng tương tác, tương nhập ) :

Hoặc có cõi nước không có Phật,
Nơi đó (Bồ Tát) thị hiện thành chính giác.
Hoặc có quốc độ không biết pháp,
Bồ Tát thuyết cho kho diệu phá(7).

Năng lực tương tác, tương nhập của Bồ Tát là sự tự tại với nhân duyên, do đó mọi việc ngài làm đều “ chẳng có phân biệt, chẳng máy động ”, nhưng khi tất cả chúng ta tập trung chuyên sâu vào một niệm, thì sự thị hiện của ngài “ biến ở mười phương ”. Năng lực tự tại của ngài được biểu lộ ở sự biến hóa trong khoảng trống, tương tự như như mặt trăng ứng hiện trên vô số mặt nước, cùng một lúc tất cả chúng ta hoàn toàn có thể thấy trăng in ở bất kể chỗ nào có nước .

Sự thị hiện đó hoàn toàn có thể là :

“Hoặc hiện thanh văn và độc giác,
Hoặc hiện thành Phật, phổ trang nghiêm,
Như thể khai xiển Tam thừa giáo(8),
Rộng độ chúng sinh vô lượng kiếp.
Hiện thân đồng nam hoặc đồng nữ,
Thiên, long, với lại a tu la,
Ma hầu la già, và các bộ,(9)
Tùy họ thích gì thì hiện đó.
Hình tướng chúng sinh đều khác biệt,
Việc làm, lời nói cũng vô lượng,
Những thứ như thế đều hiện được”(10).

Với sự thị hiện tự tại thần diệu như vậy, Bồ Tát đã dùng tới “vô lượng phương tiện dạy chúng sinh”, nhưng tâm của ngài vẫn “chẳng có phân biệt, chẳng máy động”.

Để có những năng lượng siêu việt như vậy, Bồ Tát trải qua một quy trình tu đạo theo hướng phát bồ đề tâm, tức là đặt tiềm năng vào con đường tu tu giác ngộ, sau đó thao tác hóa độ chúng sinh. Nếu không phát bồ đề tâm mà làm mọi thiện hạnh thì đó không phải là nghiệp thiện, mà là nghiệp ma. Do đó, phát bồ đề tâm yên cầu phải hun đúc trong lòng một khuynh hướng kiên cường. Kinh Hoa Nghiêm đã vẽ ra một lộ trình gồm 52 chặng đường tu chứng, đó là : thập tín, thập trụ, thập hạnh, thập hồi hướng và những bước tiến tu .Thứ nhất, Thập tín là chặng đường tiên phong của Bồ Tát đạo về phát tín tâm. Chặng đường này không phải dành cho bất kể đối tượng người dùng nào, mà chỉ dành cho những ai có căn lành. Nghĩa là những người có chí hướng tu bồ đề tâm, quyết vì tín tâm mà xả bỏ mọi thứ một cách thuận tiện như gia tài, thậm chí còn cả thân mạng. Như vậy người có căn lành mới có năng lực gặp Phật hay Bồ Tát, Thánh tăng, hình ảnh của những ngài gây ấn tượng trong khối óc và con tim, đó là tiền đề dẫn dắt người tu hành đi tới giác ngộ. Theo Kinh Hoa Nghiêm, “ đó là sơ phát tâm thủy thành chính giác, nghĩa là khởi đầu từ đó tất cả chúng ta thành Phật, tức có một ông Phật trong tâm ta rồi và dùng đức hạnh nuôi tâm ta ” .Theo Hòa thượng Thích Trí Quảng, “ Hành bồ tát đạo theo niềm tin Hoa Nghiêm, lấy niềm tin làm chuẩn. Đức Phật dạy niềm tin là mẹ sinh ra toàn bộ công đức lành. [ Cho nên ] bước đường tu của tất cả chúng ta trong tiến trình thập tín nhằm mục đích kiến thiết xây dựng niềm tin mình cho vững chãi ở Tam bảo … Theo Bồ Tát đạo, tất cả chúng ta không tu một mình, phải có Bồ Tát quyến thuộc là những người tốt, Bồ Tát mười phương nhiếp trì, những ngài cảm đức mà đến với tất cả chúng ta ” .Thứ hai, Bồ tát thập trụ là khái niệm dùng để chỉ ngôi vị tu hành của Bồ Tát kiến đế trở lên, nhưng xét theo 52 chặng ( tương ứng với 52 ngôi vị ) thì Bồ Tát thập trụ đứng sau Bồ Tát thập tín với 10 cấp bậc từ thấp lên cao. Bồ Tát thập trụ gồm : Sơ phát tâm trụ, Trị địa trụ, Tu hành trụ, Sinh quí trụ, Phương tiện cụ túc trụ, Bất thối trụ, Đồng chân trụ, Pháp vương tử trụ và Quán đảnh trụ. Trong đó hoàn toàn có thể nêu 1 số ít trụ hầu hết như : Sơ phát tâm trụ là bậc thứ nhất của Bồ Tát thập trụ bộc lộ sự quyết tâm một lòng hướng đến vô thượng đẳng giác, tức là giác ngộ chân lý một cách cao nhất không ai hoàn toàn có thể sánh được ; Trị địa trụ, là sự lập hạnh Bồ Tát, tiến sang bước thứ hai để khởi tâm thương xót chúng sinh, không giận không thù oán với bất kể ai, kể cả những người hại mình ; Tu hành trụ, là niềm tin an trụ, không rời bỏ pháp Phật. Chú tâm vào việc học Phật pháp để xâm nhập vào Không môn hay Thiền môn, sống với chân tâm, không để tâm rơi vào thực trạng vọng tâm. Mặt khác, Phật dạy tất cả chúng ta không chỉ trụ vững trong Phật pháp, mà mọi hoạt động giải trí sống phải “ tùy duyên ” như Phật Hoàng Trần Nhân Tông đã biểu lộ trong bài “ Cư trần lạc đạo phú ”, nó trọn vẹn tương thích với tông chỉ của Hoa Nghiêm :

“Tùy thuận thế duyên vô quái ngại,
Niết bàn sinh tử đẳng không hoa”.

Chính tâm trụ là vượt qua mọi thử thách, cản trở trên bước đường tu bồ đề để vững tâm ở Phật đạo ; Đồng chân trụ là đạt tới đời sống thanh thản, nhẹ nhàng, làm cho đức hạnh của Bồ Tát không ai sánh bằng, bởi mọi việc làm của ngài xuất phát từ chân tính thanh tịnh, không cần giữ lời, giữ ý mà lời nói, ý tứ luôn thanh tịnh, ảnh hưởng tác động cho người an vui, v.v.Thứ ba, là Bồ Tát thập hạnh. Trải qua Bồ Tát thập tín với tín niệm vững vàng vào Phật pháp, đến Bồ Tát thập trụ chú trọng tới yếu tố thiền định để tâm được yên trụ vững chãi ở Phật pháp, chuyển sang quy trình tiến độ thứ ba đức Phật dạy thập hạnh là chính hạnh của Bồ Tát, tức những pháp dành cho những người có phúc đức, trí tuệ. Thập hạnh gồm : Bố thí, Trì giới, Nhẫn nhục, Tinh tiến, Thiền định, Trí tuệ, Phương tiện, Nguyện, Lực và Trí .Bố thí là hạnh đứng đầu trong thập hạnh của Bồ Tát. Sự bố thí không chỉ có gia tài, mà cả bản thân của Bồ Tát ; bố thí mà không cầu danh lợi, cho mà không chấp, không nghĩ bởi ngài có trực giác. Mục tiêu của Bồ Tát là đưa người đáng được bố thí, tức là người có duyên đến Vô thượng Bồ đề. Đó là Bồ Tát biểu lộ tính vị tha, lợi tha vì tiềm năng tương hỗ người mà không vì một chút ít quyền hạn riêng nào. Đó là niềm tin vô ngã .Trì giới là pháp tu thứ hai của Bồ Tát hạnh. Kinh Hoa Nghiêm lấy thập thiện giới làm chính để giúp cho ba nghiệp ( thân, khẩu, ý ) được thanh tịnh, trong đó tập trung chuyên sâu đa phần vào ý nghiệp, do tại khi ý nghiệp được thanh tịnh thì thân nghiệp và khẩu nghiệp cũng thanh tịnh theo. Ý nghiệp mà thanh tịnh thì sẽ trở thành người ít dục, tri túc, nhìn sự vật đúng chuẩn hơn, vì không tham nên lòng không bực tức và buồn chán. Trong quy trình hành đạo, Bồ Tát luôn thận trọng xem xét để không làm tổn hại chúng sinh. Nếu bất đắc dĩ phải quyết tử một người để làm lợi cho số đông thì Bồ Tát coi đó là món nợ mà ngài phải trả .Nhẫn nhục trong quy trình hành Bồ Tát đạo là đức kiên trì, có tiềm năng rõ ràng để thành Phật và cứu nhân độ thế. Nếu thiếu đức tính kiên trì, bỏ nửa chừng do chán nản thì công lao kiến thiết xây dựng bị mất trắng. Hòa thượng Thích Trí Quảng cho rằng, “ chỉ sợ mình sai lầm, không sợ người hiểu sai. Hiểu sai thì hiểu lại, càng thương mình hơn. Chúng ta nhịn chịu để sau độ họ, không phải nhịn để họ gõ đầu chơi. Phật dạy Bồ Tát phải lập chí kiên trì giữ đạo, nguyện độ chúng sinh, không biến hóa ” .Tinh tiến là hạnh siêng năng, không sợ gian khó, chỉ lo ngại không đủ tài đức để hành Bồ Tát đạo. Thiền định là phép tu hành Bồ Tát đạo làm cho tâm yên tĩnh. Trí tuệ là hạnh thứ sáu trong thực hành thực tế Bồ Tát đạo, là tác dụng của quy trình học tập giáo pháp, suy tư trong thiền định và đi vào đời giúp người. Thiền định và trí tuệ luôn song hành với nhau bởi “ tu định không trí là tà định ; tu trí thiếu định là phiền não trí ”. Vì vậy, theo Hòa thượng Thích Quảng Đức : “ Trong 6 pháp ba la mật, tôi chủ trương đi ngược, tức phải có trí tuệ và bình tĩnh mới bố thí, nhẫn nhục, tinh tiến đạt hiệu quả tốt. Bình tĩnh, sáng suốt, cộng thêm ba nghiệp thanh tịnh, cùng một số ít quyến thuộc giỏi tốt, hành Bồ Tát đạo nhất định thành công xuất sắc ” …Thứ tư, là Bồ Tát thập hồi hướng. Theo kinh Hoa Nghiêm, ngồi yên một chỗ mà tâm ảnh hưởng tác động cho muôn loài phát tâm Bồ đề là hồi hướng. Tu hồi hướng là sự nỗ lực góp vốn đầu tư vào ba yếu tố chính : góp vốn đầu tư về trí tuệ, góp vốn đầu tư cho pháp giới chúng sinh và góp vốn đầu tư cho chân như thật tướng. Theo đó : Hồi hướng Vô thượng Bồ đề là dốc toàn lực, toàn tâm để tăng trưởng hiểu biết. Vì vậy “ tiềm năng của Bồ Tát là nâng trình độ tri thức đến độ cao nhất. Tất cả pháp trần gian và xuất thế gian không có gì Bồ Tát không biết … Bồ Tát Tăng phát huy trí tuệ càng cao, quả chứng càng lớn. Mọi việc, đất đai, chùa chiền … hoàn toàn có thể bỏ, nhưng phải giữ trí tuệ, trí tuệ còn là còn tổng thể ” .Hồi hướng pháp giới chúng sinh là hồi chuyển pháp giới mà mình đã tu hành tới chúng sinh. Theo đó, “ tu hồi hướng pháp giới chúng sinh, bao nhiêu thiện căn công đức tất cả chúng ta đều gửi vào tâm chúng sinh thì không khi nào mất. Phật pháp cửu trụ cũng ở dạng này. Và tất cả chúng ta tu được cũng nhờ đức Phật hồi hướng pháp giới chúng sinh ”. Hồi hướng Vô thượng Bồ đề và hồi hướng pháp giới chúng sinh có quan hệ tương hỗ ở chỗ, để có hiểu biết đúng mực thì Bồ Tát phải trải qua văn tư tu không ngừng nghỉ, lấy đó làm trí tuệ để giáo hóa chúng sinh, đến lượt mình, Bồ Tát lại nhờ giáo hóa chúng sinh mà tăng thêm hiểu biết. Và, “ khi thành tựu được hai pháp hồi hướng Vô thượng Bồ đề và pháp giới chúng sinh, Bồ Tát phải xả bỏ toàn bộ để thực hành pháp hồi hướng chân như thật tướng … Xả tổng thể, trở lại với chân như thật tướng, Bồ Tát trở thành hình tượng cao quý, đến đâu cũng mang an nhàn cho mọi người, biểu lộ vô trụ xứ Niết bàn ” ( 11 ) .Hồi hướng chân như thật tướng là buông bỏ mọi thành quả để hướng về trong, tìm về cội nguồn chân như tâm. “ Sống với chân như tâm là chân thực bất hư, như như bất động … Và từ chân như tâm, tùy nhân duyên, Bồ Tát hiện thân tướng khác nhau, thao tác khác nhau. Nhưng duyên hết, việc hết, còn tâm chân như muôn đời không biến hóa ” ( 12 ) .Bồ Tát còn lấy tự giác và giác tha làm mục tiêu tối thượng của sự tăng trưởng Bồ đề tâm. Đó là điểm tích cực của Bồ Tát trong việc triển khai vai trò cứu độ chúng sinh. Tuy nhiên, sự bố thí, hồi hướng cũng biểu lộ mặt hạn chế nhất định, đó là đối tượng người dùng được bố thí và hồi hướng lại không phải là toàn bộ chúng sinh, mà là những đối tượng người dùng có căn tính và cơ duyên tốt mới được thụ hưởng những điều đó .

3. Kết luận

Vai trò của Bồ Tát trong Phật giáo Đại thừa có sự độc lạ với A La hán của Tiểu thừa ở chỗ giải thoát cho bản thân và chúng sinh, kể cả chúng sinh trong cõi Sa bà. Song, sự lựa chọn đối tượng người dùng để cứu độ rõ ràng là xích míc với chủ trương giải thoát cho tổng thể chúng sinh khổ đau của Phật giáo nguyên thủy .

Hình ảnh Bồ Tát và con đường tu Bồ Tát đạo trong giáo lý Đại thừa suy cho cùng, là sự phản ánh năng lực đại trí, đại bi của Phật giáo đối với chúng sinh cả nơi cõi phàm tục, là sự khuyến khích con người tinh thần hướng thiện và vị tha đối với kẻ không tốt với mình. Nghiên cứu vai trò của Bồ Tát trong Đại thừa Phật giáo giúp chúng ta có cách nhìn cuộc đời lạc quan hơn, yêu đời và yêu người một cách chân thành hơn.

PGs Ts Triết học Nguyễn Đức Diện
Tạp chí Nghiên cứu Phật học Số tháng 3.2022

* * *

CHÚ THÍCH:
(1) Thích Thiện Châu (1988), Giáo hội Phật giáo Việt Nam. Hội Phật tử Việt Nam tại Pháp Trúc lâm Thiền viện. 9 Rue de Neuchatel 91140 Villebon sur Yvette. Tel. (1) 60.145815, FRANCE.
(2) Nguyễn Quang Cư (2014), Cơ sở hình thành tư tưởng Phật giáo Đại thừa, Tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo số 7 (133).
(3) Trong thời kỳ phân chia các bộ phái, tức một trăm năm sau khi Phật Thích Ca Mâu Ni qua đời, Đại chúng bộ đã phát triển lập trường của Phật giáo nguyên thủy theo hướng duy tâm chủ quan, cho rằng thế giới vạn pháp chỉ là giả tạm, do đó mang tính ảo ảnh, chỉ có tâm mới là duy nhất. Tuy nhiên, bản tâm không phải là bất biến, bởi khi nó tiếp xúc với “khách trần” tự nó sẽ không còn trong sạch, thanh tịnh, mà trở nên vọng tâm (tâm sai biệt). Do đó, giải thoát không ngoài mục đích làm cho tâm trở về với bản tính trong sạch, thanh tịnh (“tâm tính bản tịnh”) vốn có của nó. Lập trường này là cơ sở lý luận để Phật giáo Đại thừa phát triển thành hệ thống lý luận duy tâm khá sâu sắc và hoàn chỉnh.
(4) Trong Phật giáo Tiểu thừa, các Bồ Tát những đối tượng xuất hiện trước thời điểm giác ngộ, trong đó có cả Thích Ca Mâu Ni khi chưa đạt tới sự viên giác, do đó số Bổ Tát không vượt quá 24.
(5) Giáo hội Phật giáo Việt Nam (1994). Từ điển Phật học Hán – Việt, tập II, Hà Nội, tr.1319-1320.
(6) Kinh Hoa Nghiêm (2003). Phẩm Hiền Thủ, Đường đạo vô biên, Thích Hằng Trường (dịch và lược giải), Nxb Tôn giáo, Hà Nội, tr.189-190.
(7) Kinh Hoa Nghiêm, Phẩm Hiền Thủ, Đường đạo vô biên
Kinh Hoa Nghiêm, Phẩm Hiền Thủ, Đường đạo vô biên, sđd, tr. 202-203.
(8) Tam thừa giáo: giáo pháp Tam thừa gồm: Thanh văn thừa, tức Tiểu thừa; Duyên giác thừa, còn gọi là Trung thừa; Đại thừa, còn gọi là Bồ Tát thừa.
(9) Ma hầu la già: là một trong 8 Bộ chúng, là một pháp môn thân phổ môn thị hiện của Đức Đại Nhật Như Lai.
(10) Kinh Hoa Nghiêm, Phẩm Hiền Thủ, Đường đạo vô biên, sđd., tr. 205.
(11) Hòa thượng Thích Trí Quảng (2000): Lược giải kinh Hoa Nghiêm, Nxb TP Hồ Chí Minh, tr. 59.

Source: https://thevesta.vn
Category: Phật Pháp