Tây Phi – Wikipedia tiếng Việt

Tây Phi là khu vực ở cực tây của lục địa châu Phi. Về mặt địa lý, định nghĩa của Liên Hợp Quốc về Tây Phi bao gồm 16 quốc gia trải dài trên 1 vùng có diện tích 5 triệu km².

Vùng xanh đậm được nhất trí xem là Tây Phi. Vùng xanh nhạt nhiều lúc cũng được coi là Tây Phi .

Tất cả 16 quốc gia đó đều là thành viên của Cộng đồng Kinh tế Tây Phi, trừ Mauritanie. Khu vực theo định nghĩa của Liên Hợp Quốc còn bao gồm các đảo  Saint Helena, 1 lãnh thổ thuộc Anh ở nam Đại Tây Dương.

Vị trí địa lý[sửa|sửa mã nguồn]

Tây Phi là 1 khu vực rộng lớn cả về địa lý và văn hóa bắt đầu ở phía tây từ 1 trục bắc nam tưởng tượng nằm gần kinh tuyến 10° đông. Đại Tây Dương tạo nên ranh giới phía tây và phía nam của vùng. Ranh giới phía bắc là sa mạc Sahara với đường biên Niger ở cực bắc của vùng. Ranh giới phía tây không rõ ràng bằng, gần Benue Trough và núi Cameroon đến hồ Tchad.

Những ranh giới thời thuộc địa được phản ánh qua ranh giới tân tiến giữa các vương quốc Tây Phi, cắt ngang những đường ranh giới về sắc tộc và văn hóa truyền thống, thường chia 1 sắc tộc thành 2 hoặc nhiều vương quốc .Theo cách nhóm của Liên hiệp quốc, Tây Phi gồm có 16 vương quốc trong list phía dưới. Tuy nhiên, Liên minh Châu Phi xác lập Tây Phi chỉ gồm 15 vương quốc. Mauritanie được Liên hiệp quốc xếp vào Tây Phi nhưng lại được Liên minh Châu Phi xếp vào Bắc Phi. [ 7 ]

Địa lý và thời tiết[sửa|sửa mã nguồn]

Tây Phi trải dài trên 1 diện tích quy hoạnh hơn 6.140.000 km², khoảng chừng 1/5 châu Phi. Phần lớn vùng này là những bình nguyên có độ cao 300 mét trên mực nước biển. Có những điểm trên cao quan trọng khác biệt trong nhiều vương quốc dọc theo bờ biển phía nam của vùng .Phía bắc vùng Tây Phi là 1 vùng khô cằn được biết đến dưới tên gọi Sahel, 1 khu vực chuyển tiếp giữa sa mạc Sahara và những đồng cỏ, xavan thuộc rừng rậm tây Sudan tạo ra 1 vành đai thứ ba giữa các đồng cỏ savan và vùng bờ biển phía nam, rộng từ 160 – 240 km .

Văn hóa và tôn giáo[sửa|sửa mã nguồn]

Mặc dù có rất nhiều nền văn hóa truyền thống ở Tây Phi, từ Nigeria tới Sénégal, nhưng cũng có nhiều điểm tương đương trong cách phục sức, nhà hàng và các thể loại âm nhạc trong vùng. Hồi giáo là tôn giáo chính ở vùng Tây Phi trong đất liền, xa hơn về phía bờ biển phía tây, Thiên Chúa giáo thông dụng ở những vùng ven biển thuộc Nigeria, Ghana và Côte d’Ivoire, ngoài những còn có các yếu tố tôn giáo địa phương truyền thống cuội nguồn vẫn sống sót thông dụng đến thời nay. Trước khi Đế quốc Mali và Đế quốc Songhai suy tàn, đã sống sót 1 hội đồng Do Thái giáo khá lớn ở các khu vực như Mali, Sénégal, Mauritania và Nigeria. Ngày nay, người Do Thái sống tập trung chuyên sâu ở Ghana, Nigeria và Mali .Oware là 1 game show khá thông dụng ở Tây Phi. Bóng đá cũng là 1 môn thể thao được ưu thích. Một số đội tuyển bóng đá vương quốc của vùng Tây Phi, đặc biệt quan trọng là Nigeria, thường xuất hiện ở các kỳ World Cup .

Mbalax, highlife, fuji và Afrobeat là những thể loại âm nhạc hiện đại được ưa thích trong vùng. Một kiểu quần áo phổ biến và tiêu biểu cho vùng này là chiếc áo dài boubou (còn được biết đến dưới các tên Agbada hoặc Babariga) có nguồn gốc từ quần áo của tầng lớp quý tộc sống ở những đế chế Tây Phi vào thế kỷ XII.

Chiếc trống Djembre, có nguồn gốc từ người Mandinka, là một trong những nhạc cụ phổ biến nhất của các sắc tộc Tây Phi. Những biểu tượng văn hóa khác của vùng là những chiếc áo len Kenta của người Aka tại Ghana và phong cách kiến trúc theo kiểu Sudan-Sahel phổ biến ở rất nhiều nơi.

Lịch sử Tây Phi hoàn toàn có thể chia thành 5 quy trình tiến độ : quá trình thứ nhất là thời kỳ tiền sử khi những con người tiên phong Open, nông nghiệp tăng trưởng và khởi đầu có liên lạc với những nền văn minh Địa Trung Hải ở phía bắc ; thời kỳ thứ 2, thời đại đồ sắt với nhiều đế chế to lớn tăng trưởng thương mại ; quá trình thứ 3 là quá trình các vương quốc kinh doanh nô lệ, những cuộc thánh chiến và những kẻ xâm lược vào thế kỷ XVIII và XIX ; quy trình tiến độ thứ 4 là quy trình tiến độ thuộc địa mà Pháp và Anh trấn áp gần như hàng loạt vùng này và quy trình tiến độ thứ 5, quá trình từ sau khi giành được độc lập đến nay .
Những con người tiên phong Open ở Tây Phi vào khoảng chừng 12.000 năm TCN. Những hình thức canh tác và chăn nuôi đơn thuần Open vào khoảng chừng thế kỷ 5 TCN. Vào khoảng chừng năm 400 TCN, kỹ thuật gia công đồ sắt được cho phép tăng trưởng sản xuất nông nghiệp và các vương quốc tiên phong sinh ra. Việc thuần hóa được lạc đà được cho phép tăng trưởng thương mại vượt qua sa mạc Sahara với các nền văn hóa truyền thống Địa Trung Hải, gồm có Carthage và Berber, những sản phẩm & hàng hóa xuất khẩu chính là vàng, vải sợi, trang sức đẹp sắt kẽm kim loại và các loại đồ da, sau đó được đổi lấy muối, ngựa và hàng dệt .

Các đế chế[sửa|sửa mã nguồn]

Sự tăng trưởng của kinh tế tài chính vùng đã được cho phép hình thành những nhà nước tập trung chuyên sâu, mở màn từ Đế chế Ghana trong thế kỷ VIII. Được thiết kế xây dựng xung quanh thành phố Kumbi Saleh mà hiện giờ là Maurtitania, đế chế này trấn áp 1 khu vực to lớn cho đến khi nó bị những người xâm lược Almoravid đánh bại vào năm 1052. Đế chế Sosso nổi lên sau đó, nhưng bị vượt mặt bởi lực lượng người Mandinka do Sundiata Keita chỉ huy vào năm 1240. Người Mandinka sau đó lập ra Đế quốc Mali. Đế quốc Mali phồn thịnh trong vài thế kỷ dưới sự quản lý của các cháu chắt của Sundiata. Tuy nhiên, sau đó đế chế sụp đổ do sự tiến công của người Mossi, Tuareg và Songhai. Trong thế kỷ XV, người Songhai xây dựng nên một đế chế to lớn xung quanh Gao. Trong khi đó, ở miền nam Sudan, những thành bang hùng mạnh nổi lên ở Ife, Bono và Bénin trong các thế kỷ XIV và XV. Xa hơn về phía đông, có các vương quốc Yoruba và Igbo, nay là những vùng đất thuộc Nigeria .

Nô lệ và liên hệ với châu Âu[sửa|sửa mã nguồn]

2 chiếc xiềng mà thực dân châu Âu dùng để buôn nô lệ .Sau khi người Maroc xâm lược và tiêu diệt Thành Phố Hà Nội của Songhai vào năm 1591, 1 số ít nhà nước nhỏ hơn nổi lên ở khu vực Tây Phi, gồm có Vương quốc Bambara của Segou, Đế chế Bambara của Kaarta, Vương quốc Peul / Malinké của Khasso và Đế chế Kénédougou của Sikasso. Những lái buôn người Bồ Đào Nha mở màn xây dựng những khu định cư dọc theo bờ biển vào năm 1445, sau đó là người Pháp và người Anh ; việc kinh doanh nô lệ châu Phi cũng diễn ra sau đó không lâu, trong nhiều thế kỷ, đó là một trong những nền kinh tế tài chính chính của vùng. Việc kinh doanh nô lệ cũng đã dẫn đến sự sinh ra của các nhà nước như đế chế Bambara và Dahomey, với nền kinh tế tài chính đa phần nhờ vào vào việc đổi nô lệ lấy vũ khí của châu Âu .Việc tăng trưởng kinh doanh nô lệ qua Đại Tây Dương đã mang rất nhiều người ở Tây Phi đến Tân quốc tế, lúc đó còn là thuộc địa của các vương quốc châu Âu. Những tàn tích cổ xưa nhất của nô lệ châu Phi tại châu Mỹ được tìm thấy ở México vào đầu năm 2006 có niên đại cuối thế kỷ XVI – giữa thế kỷ XVII. nhà nước các nước châu Âu và châu Mỹ trải qua luật cấm kinh doanh nô lệ xuyên Đại Tây Dương trong thế kỷ XIX, mặc dầu trên thực tiễn nạn kinh doanh nô lệ vẫn diễn ra thêm 1 thời hạn nữa. Quốc gia sau cuối công bố chính thức chấm hết kinh doanh nô lệ là Brasil vào năm 1888. Con cháu của các nô lệ châu Phi giờ đây sống ở khắp nơi tại châu Mỹ, đặc biệt quan trọng là ở Brasil, các nước vùng Caribe và Mỹ .

Chủ nghĩa thực dân[sửa|sửa mã nguồn]

Thực dân Anh kiểm soát Gambia, Sierra Leone, Ghana và Nigeria trong khi Pháp cai trị Sénégal, Guinée, Mali, Burkina Faso, Bénin, Côte d’Ivoire và Niger. Thực dân Pháp đã dồn những vùng đất đó lại thành Tây Phi thuộc Pháp. Bồ Đào Nha chiếm giữ Guiné-Bissau trong khi Đức cai trị Togoland, vùng đất sau đó bị Pháp và Anh chia nhau sau Chiến tranh thế giới thứ nhất. Chỉ Liberia là giữ được nền độc lập, nhưng phần lớn đất đai bị chia cắt bởi các nước thực dân.

Thời kỳ hậu thuộc địa[sửa|sửa mã nguồn]

Sau Chiến tranh quốc tế thứ hai, các trào lưu yêu nước nổi lên khắp Tây Phi. Năm 1957, Ghana, dưới sự chỉ huy của Kwame Nkrumah, trở thành thuộc địa tiên phong ở vùng hạ Sahara giành được độc lập, năm sau đó là các thuộc địa của Pháp ; đến năm 1974, hàng loạt các vương quốc Tây Phi đều đã giành lại chủ quyền lãnh thổ. Kể từ khi độc lập, nhiều vương quốc châu Phi phải đối lập với nạn bần hàn, thực trạng kinh tế tài chính chậm tăng trưởng, kỹ nghệ lỗi thời, bệnh AIDS, nạn tham nhũng, xung đột sắc tộc và nội chiến tràn ngập ở Nigeria, Sierra Leone, Liberia, Côte d’Ivoire, Ghana và Burkina Faso .

Các tổ chức triển khai vùng[sửa|sửa mã nguồn]

Cộng đồng Kinh tế Tây Phi ( ECOWAS ) được xây dựng vào năm 1975 theo Hiệp ước Lagos, là 1 tổ chức triển khai của các vương quốc Tây Phi hướng đến việc tăng trưởng kinh tế tài chính cho vùng. Liên minh Kinh tế Tiền tệ Tây Phi ( UEMOA ) số lượng giới hạn trong 8 nước, hầu hết là các nước thuộc Cộng đồng Pháp ngữ sử dụng chung đồng Franc CFA Tây Phi. Ngoài ra còn có tổ chức triển khai Liptako Gourma của 3 nước Mali, Niger và Burkina Faso .

Source: https://thevesta.vn
Category: Bản Đồ