LÃ NGUYÊN
Lã Nguyên
Phụ lục
THƠ TỐ HỮU – KHO “KÍ ỨC THỂ LOẠI” CỦA VĂN HỌC TỪ CHƯƠNG
Bạn đang đọc: LÃ NGUYÊN
I. Mở
Trong rất nhiều khu công trình điều tra và nghiên cứu, thơ Tố Hữu mặc nhiên được xem là “ lá cờ đầu ” của văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Thế tức là chắc như đinh đặc trưng của văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa sẽ được thể hiện rõ nhất trong sáng tác của ông. Cho nên, tôi sẽ nghiên cứu và phân tích thơ ông để nhận ra những đặc thù của hiện thực xã hội chủ nghĩa như một chiêu thức sáng tác. Xin nói ngay, tôi xem thơ Tố Hữu là một thực tiễn diễn ngôn. Tôi hiểu diễn ngôn là phát ngôn, một hành vi tạo sinh văn bản giữa người nói và người nghe, đồng thời là “ sự kiện tương tác văn hóa truyền thống ” ( Van Djik ) giữ chủ thể ( tác giả, người phát minh sáng tạo ), khách thể ( người nghe, người đảm nhiệm ) và đối tượng người dùng được nói tới ( ai, cái gì, nhân vật ). Hiểu như vậy, để rút ra nhận xét về văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa, tôi sẽ tiếp cận thơ Tố Hữu từ ba góc nhìn : 1. Chiến lược diễn ngôn, 2. Ngôn ngữ thế giới quan và những bức tranh quốc tế bằng ngôn từ, 3. Mô thức tu từ .
II. Một chiến lược diễn ngôn
Văn học là hình thức tiếp xúc xã hội – thẩm mĩ. Mọi tiếp xúc trong thực tiễn đều có ý đồ và để đạt được ý đồ tiếp xúc, khi nào người ta cũng lựa chọn một kế hoạch diễn ngôn. Văn học “ nói ” bằng thể loại. Không có tác phẩm văn học sống sót ngoài thể loại lời nói ( M.M. Bakhtin ). Cho nên, lựa chọn kế hoạch diễn ngôn thực ra là lựa chọn thể loại lời nói trong tiếp xúc thẩm mỹ và nghệ thuật. Xin quan tâm, tôi không bàn về thể loại như một quy mô lí tưởng, một cấu trúc trừu tượng, mà nói về nó như một cấu trúc diễn ngôn. Nó là cấu trúc ba chiều được thỏa thuận hợp tác sử dụng trong tiếp xúc giữa người nói và người nghe. Trong văn học tân tiến, thể loại diễn ngôn nghệ thuật và thẩm mỹ có cấu trúc rất là phức tạp. Nhưng dù phức tạp thế nào, người đọc vẫn nhận ra sự chi phối của bốn biến thể chính yếu : thần thoại cổ xưa, dụ ngôn, giai thoại và truyện tiểu sử. Ba thể loại trước gắn liền với truyền thống lịch sử văn hóa truyền thống dân gian, truyện tiểu sử sinh ra cùng với văn học viết. Chúng là những “ cổ mẫu ”, những thể loại gốc có sức sống lâu bền, cắm rễ rất sâu vào những tầng vỉa văn hóa truyền thống tân tiến. Mỗi thể loại như vậy đều có mục tiêu tiếp xúc đơn cử ( khiến diễn ngôn nghệ thuật và thẩm mỹ ngay từ đầu đã là một chỉnh thể ), có bức tranh quốc tế quốc tế được xây đắp theo kiểu riêng và có mối quan hệ giữa chủ thể và khách thể tiếp xúc được đặt vào những Lever khác nhau để tạo thành một kế hoạch tiếp xúc [ 1 ]
Giờ đây, ta hoàn toàn có thể nhìn thấy rất rõ, Tố Hữu là nhà thơ Nước Ta tiên phong đã chọn thần thoại cổ xưa làm kế hoạch diễn ngôn cho văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa. Thật vậy, dụ ngôn lấy răn dạy, thuyết giảng những bài học kinh nghiệm luân lí, đạo đức làm mục tiêu tiếp xúc. Mục đích tiếp xúc của truyền thuyết thần thoại là truyền đạt những tri thức khả tín ( bất kiểm chứng ). Toàn bộ nội dung thơ Tố Hữu hoàn toàn có thể gói gọn vào hai thần thoại cổ xưa, cũng hoàn toàn có thể gọi là hai khối tri thức, hoặc hai đại tự sự. Thứ nhất : thần thoại cổ xưa về sự cứu rỗi con người cá thể. Thứ hai : truyền thuyết thần thoại về cứu rỗi dân tộc bản địa, về một “ … Nước Ta ! Từ trong biển máu. Người vươn lên như một thiên thần [ 2 ] .
Truyền thuyết về sự cứu rỗi con người cá thể lần tiên phong được trình diễn trong bài Từ ấy. Tố Hữu viết bài thơ vào năm 1938, sau khi ông được kết nạp Đảng. Tác phẩm nói về sự bừng ngộ của một tâm hồn thi sĩ ; một người trẻ tuổi được “ mặt trời chân lí chói qua tim ”, nguyện hòa cái “ tôi ” riêng của cá thể vào cái “ ta ” chung của quần chúng cần lao. Căn cứ vào nhan đề mới và ba tiêu đề của ba phần trong tập thơ ở lần tái bản năm 1959, hoàn toàn có thể thấy, chính Tố Hữu đã cố ý nối kết những tác phẩm riêng không liên quan gì đến nhau với nhau để biến cuốn Từ ấy thành một truyền thuyết thần thoại hoàn hảo [ 3 ]. Nội dung của thần thoại cổ xưa hoàn toàn có thể gói gọn vào câu truyện về một người trẻ tuổi “ do dự đi kiếm lẽ yêu đời ”, nhờ có “ anh Lưu, anh Diểu ” dẫn dắt, được giác ngộ lí tưởng cách mạng, nhờ lao vào vào “ trường tranh đấu ”, trải qua “ Máu lửa ” và “ Xiềng xích ”, chàng người trẻ tuổi trở thành chiến sỹ kiên cường, nguyện suốt đời “ Dâng toàn bộ để tôn thờ chủ nghĩa ”. Nội dung ấy được đúc rút hàm súc trong bài Quê mẹ ( 1955 ) và về sau được lặp đi lặp lại nhiều lần trong sáng tác của Tố Hữu .
Những mảnh tiên phong của truyền thuyết thần thoại về sự cứu rỗi dân tộc bản địa được phác thảo trong hàng loạt bài thơ của Tố Hữu như Huế tháng Tám, Xuân trái đất, Vui bất tuyệt ( Từ ấy ), Hoan hô chiến sỹ Điện Biên, Ta đi tới, Lại về ( Việt Bắc ), Quê mẹ, Xưa … nay, Quang vinh Tổ quốc tất cả chúng ta, Trên miền Bắc mùa xuân ( Gió lộng ). Pho thần thoại cổ xưa này được hoàn thành xong trong trường ca Ba mươi năm đời ta có Đảng, về sau, cùng với sự hoạt động của lịch sử dân tộc cho tới ngày thống nhất quốc gia ( 1975 ), nó được bổ trợ, lan rộng ra, nối dài trong một loạt tác phẩm khác, như Theo chân Bác, Nước Ta máu và hoa, Nước non ngàn dặm … Dù ở dạng hoàn hảo, hay chỉ mấy nét chấm phá, thì truyền thuyết thần thoại về sự cứu rỗi dân tộc bản địa trong thơ Tố Hữu khi nào cũng là câu truyện lịch sử dân tộc được mở ra bằng cảnh “ Nước mất nhà tan ” ( Quê mẹ ), “ Kiếp người cơm vãi cơm rơi / Biết đâu nẻo đất phương trời mà đi ” ( Ba mươi năm đời ta có Đảng ). “ Máu ” ( “ Sân đình máu chảy … ” ), “ đêm ”, “ tối ” ( “ Xưa là rừng núi, là đêm … ” ), “ gương vỡ ” ( “ Đời ta gương vỡ … ” ) là những ẩn dụ tiếp tục được nhà thơ sử dụng để kể chuyện về cái “ Thuở nô lệ thân ta mất nước / Cảnh cơ hàn trời đất tối tăm ” ( Ba mươi năm đời ta có Đảng ). Nhưng rồi Đảng sinh ra, cờ Đảng giương cao như mặt trời quét sạch đêm đen : “ Lần đêm bước đến khi hừng sáng / Mặt trời kia ! Cờ Đảng giương cao ” ( Ba mươi năm đời ta có Đảng ). Nhờ có Đảng, dân tộc bản địa “ lại hồi sinh ”. Đảng là vị cứu tinh “ trả lại cho ta / Trời cao, đất rộng bát ngát / Bát cơm, tấm áo, hương hoa, hông người ” ( Ba mươi năm đời ta có Đảng ). Dưới sự chỉ huy của Đảng, dân tộc bản địa ta giành hết thắng lợi này đến thắng lợi khác : đánh Pháp, đuổi Nhật, làm cuộc cách mạng tháng Tám long trời lở đất, rồi lại đánh Pháp, đánh Mĩ, thiết kế xây dựng chủ nghĩa xã hội, thống nhất nước nhà, mở ra thời đại mới. Từ một dân tộc bản địa nô lệ, bị “ Giặc cướp hết non cao biển rộng / Cướp cả tên nòi giống tổ tiên ”, nay “ Ta đã nên người độc lập. Cao bằng người, nào thấp thua ai ” ( Ba mươi năm đời ta có Đảng ) .
Trong Bài ca mùa xuân năm 1961, Tố hữu viết :
Đảng cho ta trái tim giàu
Thẳng sống lưng mà bước, ngẩng đầu mà bay .
Tôi nhắc lại ý thơ ấy là có ý muốn nói, truyền thuyết thần thoại về sự cứu rỗi con người cá thể và cứu rỗi dân tộc bản địa thực ra chỉ là hai bình diện khác nhau của một đại tự sự về “ Đảng chói lọi, Hồ Chí Minh vĩ đại ” .
*
Để truyền đạt những tri thức khả tín ( bất kiểm chứng ), thần thoại cổ xưa kiến thiết cho mình một bức tranh quốc tế rất riêng. Thế giới trong truyện tiểu sử, hoặc tiểu thuyết giáo dục là bức tranh của những khách thể quan sát. Thế giới trong dụ ngôn là bức tranh của những chủ thể lựa chọn. Trong thần thoại cổ xưa, quốc tế là bức tranh của những vai trò, những tính năng. Bước vào bức tranh quốc tế của thần thoại cổ xưa, mọi nhân vật đều bị như nhau với một tính năng, một vai trò. Không có nhân vật nào được phép lớn hơn, hay nhỏ hơn tính năng của nó .
Tôi xác lập thần thoại cổ xưa là kế hoạch diễn ngôn của thơ Tố Hữu, vì sáng tác của ông đã tạo ra bức tranh quốc tế theo nguyên tắc phân vai. Những ai đã nghiên cứu và điều tra thơ Tố Hữu đều hoàn toàn có thể thấy, hàng loạt quốc tế nhân vật trong sáng tác ông được khuôn vào bốn vai cổ mẫu có gốc gác từ lịch sử một thời : Cha – Anh Minh, Mẹ – Tổ Quốc, Chúng Con – Anh Hùng và Kẻ Thù – Bầy Thú Dữ :
– “Cha” là lãnh tụ: “Bác Hồ, cha của chúng con”. “Vinh quang Hồ Chí minh/ Cha của chúng ta ngàn năm sống mãi”. Đảng cũng là “Cha”, vì “Cha” đồng nhất với vai “cứu tinh”: “Đảng ta Mác – Lênin vĩ đại. Lại hồi sinh, trả lại cho ta/ Trời cao, đất rộng bao la…”. “Vai” của “Cha” là soi đường dẫn lối:
Người ngồi đó với cây chì đỏ
Vạch đường đi, từng bước, từng giờ
Hoặc :
Đảng ta đưa dân nước ta đi …
Con đường cách mạng trường kì
Ba mươi năm ấy bước tiến vững vàng
Với ý nghĩa như vậy, trong thơ Tố Hữu, Lênin là “ Cha ” : “ Lênin ơi, người Thầy, người Cha ”. Stalin, Mao Trạch Đông, hay Kim Nhật Thành cũng đều là “ Cha của chúng con ”. Phẩm chất lớn nhất của “ Cha ” – vị “ cứu tinh ”, người “ vạch lối đi ” – là anh minh :
Người trông gió bỏ buồm, chọn lúc
Nước cờ hay xoay vạn kiêu binh
Hoặc : “ Lênin vĩ đại. Hoa toàn cầu, chất kim cương < … > Trí tuệ, tình yêu của bốn phương ”. “ Lênin nằm nhắm mắt ( … ) Để thấy trước những bước tiến lịch sử vẻ vang ”. “ Vai ” “ vạch đường đi ” và sự “ anh minh ” của “ Cha ” khi nào cũng được mã hoá bằng những chi tiết cụ thể tạo hình : tư thế từ tốn, trán rộng, mắt sáng, giọng nói vang vọng. Chẳng hạn, nét tạo hình chân dung Lênin :
Mái tóc giả che vầng trán rộng .
Như bóng mây giấu ánh mặt trời .
Hoặc chân dung tạo hình của Bác Hồ :
– Bác Hồ đó thư thả châm lửa hút .
Trán bát ngát thanh thản một vùng trời .
– Nhớ Người những sáng tinh sương .
Ung dung yên ngựa trên đường suối reo .
– “ Mẹ ” là Tổ quốc. ”. “ Mẹ ” đứng sau “ Cha ”, vì “ Cha ” là lãnh tụ, “ Mẹ là quốc gia, tháng ngày của con ” ( thơ Trần Đăng Khoa ). “ Vai ” của “ Mẹ ” là đùm bọc, chở che, nuôi dưỡng. Với ý nghĩa như vậy, trong thơ Tố Hữu, bà má Hậu Giang là “ Mẹ Tổ quốc ”. Mẹ Tơm – “ buồng Mẹ – buồng tim – giấu chúng con ” – là “ Mẹ Tổ quốc ”. Những bà bầm – “ Cho con nào áo nào quà. Cho củi con sưởi, cho nhà nghỉ ngơi ” – là “ Mẹ Vệ quốc quân ”. “ Mẹ ” gắn liền với hình ảnh gốc lúa, bờ tre, nương dâu, bãi mía. Phẩm chất của “ Mẹ ” là phẩm chất của quốc gia, quê nhà : lam lũ, nghèo cực, mà tảo tần, son sắt thuỷ chung : “ Sống trong cát chết vùi trong cát. Những trái tim như ngọc sáng ngời ! ”. Phẩm chất và “ vai ” của “ Mẹ ” thường được tô đậm bằng hai chi tiết cụ thể tạo hình : vóc gầy và áo bạc, ví như : “ Bầm ra ruộng cấy bầm run / Chân lội dưới bùn, tay cấy mạ non < … > Mưa phùn ướt áo tứ thân … ” .
– “ Chúng con ” là “ Chiến sĩ đồng bào ”, vây quanh “ Cha ” và “ Mẹ ”. “ Vai ” của “ Chúng con ” là “ chiến đấu hi sinh ” :
Chúng con chiến đấu hi sinh
Tấm lòng son sắt, đinh ninh lời thề
Phẩm chất cơ bản của “ Chúng con ” là anh hùng. “ Vai ” và phẩm chất anh hùng của “ Chúng con ” được tạo hình bằng những chi tiết cụ thể hành vi : “ Anh du kích ” : “ Nửa đêm bôn tập diệt đồn ”, “ chiến sỹ nông thôn ” : “ Bắt sỏi đá phải thành sắn gạo ”, “ anh thợ ” : “ má … vàng thuốc pháo. Cánh tay … đầy sẹo lửa gang ”, những “ em ” : “ đốt đuốc đến trường làng ”, hoặc “ chị dân công ” : “ mòn đêm vận tải đường bộ ”. Đây chính là mạng lưới hệ thống nhân vật hành vi chủ chốt của văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa .
– Kẻ thù là “ đế quốc ”, là “ thực dân, phong kiến một bầy ” .
Từ góc nhìn kế hoạch diễn ngôn, có hai điểm đáng chú ý quan tâm về bức tranh quốc tế phân vai trong thơ Tố Hữu :
Thứ nhất : Vai “ Địch ” khi nào cũng bị vật hóa, “ chúng là quái vật ” : là “ chó đói ”, “ mèo hoang ”, là “ hổ mang ”, “ hổ báo hôi tanh ” … “ Thú vật ” không hề thành viên hóa, chúng là “ lũ ”, là “ bầy ”, “ đàn ” : “ Lũ chúng nó rầm rầm rộ rộ ”, “ Như bầy chó đói chực chồm miếng ăn ”, “ … Như bầy quỉ sống. Nướng người ăn, nhảy nhót, reo cười ” …
Vai “ Địch ” và Vai “ Ta ” trái chiều với nhau như nước với lửa, như ánh sáng và bóng tối. Nếu “ chúng là quái vật ”, thì “ ta đây là người ”. Các vai thuộc phe “ Ta ” ( “ Cha – Anh Minh ”, “ Mẹ – Tổ Quốc ”, “ Chúng con – Anh hùng ” ) khi nào cũng được khắc họa theo nguyên tắc tạc tượng đài. Đặc điểm tiên phong của tượng đài là ấn tượng thị giác về sự lộng lẫy, uy nghi, hoành tráng. Chẳng hạn :
Mong manh áo vải, hồn muôn trượng .
Hơn tượng đồng phơi những lối mòn .
Hoặc tượng đài anh giải phóng quân :
Anh đi xuôi ngược tung hoành .
Bước dài như gió, lay thành chuyển non .
Mái chèo một chiếc xuồng con .
Mà sông nước dậy sóng cồn đại dương .
Một đặc thù khác, trong cái nhìn của người chiêm ngưỡng và thưởng thức, tượng đài khi nào cũng để lại ấn tượng thị giác đậm nét về vật liệu vật chất bằng đá, đồng, sắt kẽm kim loại quí gợi lên sự bền chắc, bất hoại, vĩnh cửu của nó. Đây là tượng đài Đảng ta :
Đảng ta đó, trăm tay nghìn mắt.
Đảng ta đây, xương sắt da đồng.
Ngay cả hình tượng chị lao công cũng được Tố Hữu tạc thành tượng đài bằng đồng, bằng sắt, bất hủy, bất hoại :
Những đêm đông .
Khi cơn giông .
Vừa tắt .
Tôi đứng trông .
Trên đường lạnh ngắt .
Chị lao công .
Như sắt.
Như đồng.
Chị lao công .
Đêm đông .
Quét rác …
Nhà thơ không chỉ dùng “ sắt ”, “ đồng ” truyền thống lịch sử, mà còn lấy cả mây suối, giông gió, chớp lửa vạn vật thiên nhiên làm vật liệu tạc tượng đài. Đây là tượng đài Người con gái Nước Ta :
Em là ai cô gái hay nàng tiên .
Em có tuổi hay không có tuổi
Mái tóc em đây, hay là mây là suối.
Đôi mắt em nhìn hay chớp lửa đêm going.
Thịt da em hay là sắt là đồng?
Thứ hai : Vì Tố Hữu được xem là “ lá cờ đầu ” của văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa, nên nhu yếu “ miêu tả hiện thực chân thực, đơn cử – lịch sử vẻ vang trong tiến trình hoạt động cách mạng ” của chiêu thức sáng này cần được hiểu sao cho đúng, cho sát với bức tranh quốc tế được khắc họa theo nguyên tắc phân vai tượng đài trong sáng tác của ông. Chỉ cần theo dõi sự hoạt động của hình tượng lãnh tụ trong sáng tác của ông, ta sẽ nhận ra ngay, nhà thơ miêu tả nhân vật theo vai điển phạm của nó, chứ không miêu tả nó như con người có thật. Ta biết, kể từ bài Sáng tháng Năm ( 1952 ) về sau, hình tượng Bác Hồ trong thơ Tố Hữu có sự kiểm soát và điều chỉnh rất đáng kể so với hình tượng lãnh tụ trong bài Hồ Chí Minh. Năm 1946, trong bài Hồ Chí Minh, Tố Hữu viết : “ Hồ Chí Minh. Người lính già ” ( … ), “ Làm tên quân cảm tử đi tiên phong ” ( … ), “ Người xông lên ” ( … ) “ Tiếng Người thét. Mau lên gươm lắp súng ”. Chi tiết nào trong bài thơ cũng gợi ra hình ảnh một nhân vật hành vi, anh hùng quả cảm. Hình ảnh ấy chỉ hợp với “ Chúng con chiến đấu hi sinh ”. Thế tức là “ lạc vai ”. Cho nên, giới phê thông thường nhận xét, rằng ở đây, hình tượng lãnh tụ được biểu lộ “ chưa thật ”. Chắc Tố Hữu cũng nghĩ vậy, nên từ Sáng tháng Năm, Bác Hồ của ông không còn là “ Người lính già ”, mà là “ Cha, là Bác, là Anh. Quả tim lớn lọc trăm dòng máu nhỏ ”. Người không “ xông lên ”, không “ đi tiên phong ”, mà “ Bác ngồi Bác viết nhà sàn đơn sơ ”. Bác cũng không “ thét ” và “ Giọng của người không phải sấm trên cao ”, mà “ Thấm từng tiếng, ấm vào lòng non nước ” ( Tố Hữu, tr. 170 ). Đúng là Tố Hữu đã chỉnh sửa hình tượng Bác Hồ sao cho hợp “ vai ” lãnh tụ, hơn là hợp với người thật, với nhân vật tiểu sử Hồ Chí Minh. Với ý nghĩa như vậy, tôi gọi văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa là chủ nghĩa hiện thực thị giác, hay chủ nghĩa hiện thực phân vai tượng đài .
*
Mỗi kế hoạch diễn ngôn khi nào cũng chọn cho chủ thể lời nói một mặt nạ ngôn từ và đặt quan hệ giữa người nói với người nghe vào một Lever tiếp xúc đơn cử. Để truyền đạt tri thức khả tín, truyền thuyết thần thoại khi nào cũng chọn cho chủ thể lời nói mặt nạ ngôn từ của Người sở đắc chân lí. Mấy năm trước đây, trong một tiểu luận đăng trên táp chí “ Nghiên cứu văn học ”, tôi đã chứng tỏ, mặt nạ ngôn từ của chủ thể lời nói trong văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa, nói chung, và trong thơ Tố Hữu, nói riêng, là Người Chiến Thắng. “ Người Chiến Thắng ” này là Liên xô, Trung Quốc, Ba Lan, Cu Ba, Triều Tiên, là “ Nước Nước Ta dân chủ cộng hòa ”, là “ Cha Anh Minh ”, Mẹ Tổ Quốc, “ Chúng Con Anh Hùng ”, là “ Ta ”, “ Chúng Ta ” … Là “ Người Chiến Thắng ”, “ Ta ”, “ Chúng Ta ” đồng thời cũng là Người sở đắc chân lí. Trong mặt nạ ngôn từ của Người sở đắc chân lí, diễn ngôn thơ Tố Hữu khi nào cũng được tổ chức triển khai theo nguyên tắc đồng thuận, đồng ca [ 4 ]. Để tạo ra nguyên tắc đồng ca, mọi sự giao tiếp ngôn ngữ giữa người nói và người nghe được khuôn vào hai Lever quan hệ : “ Mình – Ta ” và “ Chúng Ta – Chúng Nó ” .
“ Chúng Nó ” là “ địch ”, là “ quái vật ”, “ chó ngộ, “ hổ mang ”, là “ hổ báo hôi tanh ”, “ thú dữ một bầy ”. Thú vật đương nhiên không hề có ngôn từ. Cho nên, cuộc tiếp xúc giữa “ Chúng Ta ” và “ Chúng Nó ” là tiếp xúc một bên, một phía ; thành ra, lời phán quyết của tất cả chúng ta là lời nói “ đồng thuận ”, “ đống ý ” .
Giao tiếp “ Mình – Ta ” là tiếp xúc “ nội bộ ”, tiếp xúc giữa “ Chúng Ta ” với nhau : “ Ta ” là lãnh tụ, là cán bộ ; “ Mình ” là “ chiến sỹ đồng bào ”, là quần chúng nhân dân. Ở đây “ Ta nói – Mình nghe ” ; “ Mình hỏi – Ta đáp ”, “ Ta nói ” khi nào cũng “ khả tín ”, dứt khoát, chắc như đinh đóng cột, “ Mình nghe ” khi nào cũng tin cậy chân thành, cuộc trò chuyện giữa “ Mình ” và “ Ta ” khi nào cũng diễn ra trong trạng thái đồng thuận, đống ý. Đây là cảnh trò chuyện giữa chàng người trẻ tuổi giác ngộ Cách mạng và ông lão trong Lão nô lệ :
Cậu bảo : Cũng không xa ?
– Nước Nga ?
– Ờ, nước ấy ” .
Và há mồm khoan khoái .
Lão ngồi mơ nước Nga .
Có thể xem Việt Bắc là tác phẩm điển mẫu của lối cấu trúc hỏi – đáp “ Mình – Ta ” theo nguyên tắc đồng ca, ưng ý. Ở đây người hỏi là quần chúng nhân dân, là chiến khu Việt Bắc, là người ở lại ; người vấn đáp là cán bộ kháng chiến, là người ra đi. Mỗi khi có lời hỏi, người cán bộ khi nào cũng đáp lại bằng những lời chứng minh và khẳng định cứng ngắc, càng về sau càng dứt khoát, hùng hồn, cứ giống như là mọi chuyện đã xử lý xong xuôi, tương lai đang hiện ra trước mắt, đã nắm chắc ở trong tay. Bải thơ được khép lại bằng cảnh tượng “ Mình – Ta ” cầm tay nhau cất cao tiếng hát :
Cầm tay nhau hát vui chung
Hôm sau mình nhé, hát cùng Thành Phố Hà Nội .
Có thể thấy, diễn ngôn thơ Tố Hữu trọn vẹn không xích míc với những phát ngôn chính luận của ông. Ông nói : “ Thơ là lời nói đồng ý chấp thuận, ưng ý, lời nói chiến sỹ ”. Hoặc : “ Thơ là điệu tâm hồn đi tìm những tâm hồn đồng điệu ”. Giờ đây tôi hiểu, những định nghĩa như vậy của Tố Hữu tương thích với kế hoạch diễn ngôn của của chiêu thức sáng tác hiện thực xã hội chủ nghĩa hơn là tương thích với đặc trưng của thể loại .
Chiến lược diễn ngôn tất yếu sẽ chi phối sự lựa chọn ngôn từ thế giới quan và những mô thức tu từ trong thơ Tố Hữu .
III. Ba bức tranh thế giới
Văn học là hiện tượng kỳ lạ tư tưởng hệ, diễn ngôn văn học “ nói ” bằng ngôn từ thế giới quan. Tôi hiểu ngôn từ thế giới quan là mạng lưới hệ thống kí hiệu, là cấu trúc biểu nghĩa của một hội đồng ngôn từ được sử dụng thoáng rộng để kiến thiết bức tranh quốc tế qua lăng kính giá trị của nó trong tiếp xúc. Đó là bức tranh quốc tế bằng ngôn từ [ 5 ]. Bức tranh này không trái chiều, nhưng cũng không giống hệt với bức tranh quốc tế phân vai của kế hoạch tiếp xúc, vì nó thuộc về một Lever khác : Lever tư duy, ý thức hệ. Có bao nhiêu nhiêu nghành tiếp xúc lời nói, có bấy nhiêu ngôn từ thế giới quan. Có bao nhiêu ngôn từ thế giới quan, có bấy nhiêu bức tranh quốc tế bằng ngôn từ. Tôi đã từng chứng tỏ, rằng người Nước Ta lúc bấy giờ đang dùng ngôn từ thương trường để dựng nên bức tranh quốc tế giống như một thương trường [ 6 ]. Hồ Chí Minh trong bài Học đánh cờ và Nguyễn Đình Chiểu trong bài Chạy Tây đã vẽ ra bức tranh về tình thế cách mạng và thế nước qua lăng kính của ngôn từ cờ thế. Trong Hamlet của W. Shakespeare, nhìn quốc tế qua ngôn từ nhà tù, Hamlet gọi Đan Mạch là một “ nhà tù lớn ”. Với ý nghĩa như vậy, ngôn từ thế giới quan và những bức tranh quốc tế bằng ngôn từ bộc lộ nhãn quan giá trị mang ý nghĩa văn hóa truyền thống – lịch sử dân tộc. Là hiện tượng văn hóa – lịch sử dân tộc, thơ Tố Hữu đã kiến thiết ba bức tranh quốc tế bằng ba loại ngôn từ thế giới quan :
1. Ngôn ngữ nhà binh. Chắc chắn đây là một trong những ngôn ngữ đầu tiên được con người sử dụng như một ngôn ngữ thế giới quan để tri nhận thế giới. Bởi vì, ở thời viễn cổ, với xã hội công xã nguyên thủy, dường như toàn bộ hoạt động sinh tồn của con người là chiến đấu mở rộng địa bàn cư trú và giành giật thức ăn. Sự tồn tại lâu dài của các hệ thống triết học nhất nguyên với cách kiến tạo bức tranh thế giới theo nguyên tắc bổ đôi là bằng chứng về ý nghĩa quan trọng của ngôn ngữ nhà binh như một thứ ngôn ngữ thế giới quan. Tôi nghĩ, với người Việt, trong việc kiến tạo bức tranh thế giới, hình như ngôn ngữ nhà binh càng có vai trò quan trọng hơn. Chả thế mà cho tới tận bây giờ, hễ các các cơ quan, đoàn thể phát động làm một việc gì, người ta đều gọi nó là “chiến dịch”, “ra quân”. Lạ nhất là những kết hợp từ có các từ “đánh”, “đá”, “đấu”, “trận”. Chẳng hạn, “Đang “mây mưa”, cựu sao Juve bị HLV bắt tại trận” (Nhan đề bài báo), hoặc: “Trận đấu/đá bóng siêu kinh điển” (Nhan đề bài báo). Ngoài nghĩa chính là “đánh” như “đánh người”, “đánh nhau”, “đánh trận”, với người Việt, “đánh” còn là“chơi”: “đánh quay”, “đánh khăng”, “đánh đáo”, “đánh đàn”, “đánh cờ”; “đánh” là “ăn”: “đánh chén”; “đánh” là “kết giao bằng hữu”: “chúng nó đánh bạn với nhau”; thậm chí, “đánh” là “ngủ”: “đánh một giấc”; lại còn cả những thứ “đánh” rất lạ: “đánh đĩ”, “đánh đực”… Văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa là sản phẩm của đấu tranh cách mạng. Tố Hữu là chiến sĩ cách mạng, ông làm thơ trước hết để phục vụ cách mạng. Thơ ông là tiếng nói của hệ tư tưởng quốc gia thời chiến. Tất cả những điều đó khiến không ai ngạc nhiên, khi trong văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa nói chung, trong thơ Tố Hữu nói riêng, ngôn ngữ nhà binh trở thành ngôn ngữ thế giới quan để kiến tạo các bức tranh thế giới bằng ngôn từ.
Mảng tạo hình quan trọng nhất của một bức tranh quốc tế khi nào là hình tượng khoảng trống. Có lẽ Tố Hữu là nhà thơ sử dụng sớm nhất và thoáng rộng nhất mảng từ vựng nhà binh để gọi tên hàng loạt khoảng trống sống sót của con người. Trong thơ ông, đời người được gọi là “ đời cách mạng ” ( “ Đời cách mạng, từ khi tôi đã hiểu ” ). Với ông, “ đời cách mạng ” là “ trường dông tố ” ( “ Trường dông tố mấy năm trời vật lộn ” ), “ trường giao chiến ” ( “ Trường giao chiến không một giờ phút lặng ” ), “ trường đấu tranh ” ( “ Trường đấu tranh là một bản hùng ca ” ) … “ Đời cách mạng ” chỉ đi theo “ đường cách mạng ”. Lịch sử đường cách mạng ” là lịch sử dân tộc quốc gia : “ Đường cách mạng chân ta bước gấp ”. Những con đường ngược xuôi, vào Nam ra Bắc cũng được gọi là “ đường cách mạng ”, “ đường kháng chiến ” :
Đường qua Tây Bắc, đường lên Điện Biên
Đường cách mạng dài theo kháng chiến …
Hàng loạt từ nhà binh khác như “ chiến lũy ”, “ pháo đài trang nghiêm ”, “ chiến khu ”, “ mặt trận ”, “ mặt trận ”, cũng được Tố Hữu huy động để diễn đạt khoảng trống. Ruộng đồng là “ mặt trận ” :
Hãy xem đồng ruộng cũng chỉnh tề thế trận
Lúa đứng thẳng hàng, quyết tâm năm tấn
Lịch sử dân tộc bản địa là lịch sử vẻ vang hành quân ra “ trận ” : “ Bốn mươi thế kỉ cùng ra trận ”. “ Quê hương ” là “ mặt trận ” :
Rộn ràng thay cảnh quê nhà
Nửa công trường thi công, nửa mặt trận rối loạn
Trên “ mặt trận ” ấy, “ Mỗi góc núi xây thành chiến lũy. Mỗi đầu thôn thành một pháp đài ”. Cả nước là một “ chiến khu ” : “ Cả quốc gia chiến khu vĩ đại ”. Trời đất của ta cũng là một chiến khu :
Mênh mông bốn mặt sương mù
Đất trời ta cả chiến khu một lòng
Trên bức tranh quốc tế trong diễn đạt nghệ thuật và thẩm mỹ, khoảng trống luôn gắn chặt với thời hạn. Tố Hữu có những câu thơ rất hay, biểu lộ sự gắn bó giữa ý niệm thời hạn với ý niệm khoảng trống, kiểu như : “ Đời trẻ lại. Tất cả đều cách mạng ”, hoặc : “ Ôi sáng xuân nay, như lưỡi gươm trần sáng quắc ”. Quan trọng hơn, ngay ở đây, thời hạn cũng được quy mô hóa bằng mảng từ vựng nhà binh. Ứng với khoảng trống “ cách mạng ”, “ mặt trận ”, “ chiến khu ”, “ mặt trận ”, Tố Hữu thường sử những từ “ trận ”, “ chiến dịch ”, “ trào lưu ” để nói về thời hạn. Trong thơ ông, quốc gia và con người Nước Ta trưởng thành sau mỗi “ trận ” đánh :
Và mỗi trận, mỗi mùa vui thắng lợi
Ta lớn cao lên, bay bổng diệu kì …
Tố Hữu viết : “ Đảng ta con của trào lưu ”. Trong thơ ông, “ trào lưu ”, “ chiến dịch ” trở thành những mốc giới thời hạn lịch sử vẻ vang : sử Đảng và sử nước. Ông thường mở màn câu truyện lịch sử vẻ vang từ “ Trống Xô-viết Nghệ An vang động ”. Ở những bài thơ viết theo lối diễn ca của ông, sau “ Trống Xô – viết Nghệ An ”, thường có một loạt “ trào lưu ” được liệt kê tuần tự, làm thành cái sườn của câu truyện lịch sử vẻ vang : “ Khắp năm châu, trận tuyến tầm trung ” – “ Bắc Sơn phất ngọn cờ đầu ” ’ – “ Nam Kỳ khởi nghĩa bắc cầu tiến lên ” – “ Mùa thu cách mạng thành công xuất sắc ” – “ Chín năm kháng chiến thánh thần ” – “ Chín năm làm một Điện Biên ” – “ Đường thống nhất chân ta bước gấp ” – “ Dân có ruộng dập dìu hợp tác ” …. Quy luật hoạt động lịch sử dân tộc được nhà thơ đúc rút thành công thức : “ Phong trào tạm lắng, trào lưu lại lên ” .
Nằm ở vị trí TT của bức tranh quốc tế bằng ngôn từ là hình tượng con người. Trong khoảng trống “ mặt trận ” và thời hạn “ trào lưu ”, “ chiến dịch ”, mọi người đều chung một tên tuổi : “ chiến sỹ ”. Với Tố Hữu, một em bé hát rong cũng có “ tâm hồn chiến sỹ ” :
Ôi chú bé mang hồn người chiến sĩ
Ngạo nghễ cười trong nắng sớm sương đêm
Bà má Hậu Giang, mẹ Tơm, mẹ Suốt là “chiến sĩ”, bé Lượm là “chú đồng chí nhỏ…Sợ chi hiểm nghèo”. Ngay cả Bác Hồ cũng được Tố Hữu gọi là “Người lính già”, là “Tên quân cảm tử”. Đoàn tàu chạy vào Nam được nhà thơ hình dung như một “đạo quân”:
Trên đường tàu, chuyến tàu trưa quay quồng
Chạy về Nam. Như một đạo quân
Chuyển rầm rầm trên miền Bắc mùa xuân
Trong bài Chào xuân 67, Tố Hữu hân hoan :
31 triệu nhân dân
Tất cả hành quân
Tất cả thành chiến sỹ
Cuối cùng, vạn vật sống sót trong khoảng trống “ mặt trận ” đều được gọi là “ vũ khí ”. Tôi cho rằng, trong nền văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa của tất cả chúng ta, thơ Tố Hữu là nơi bộc lộ rõ nhất ý thức sử dụng ngôn từ nhà binh để thiết kế hình tượng không – thời hạn. Ông có nhiều câu thơ mang sức nặng khái quát về kho vũ khí vô tận của “ 31 triệu nhân dân … thành chiến sỹ ”. Trong thơ ông, “ lưỡi lê, lưỡi mác ”, “ tên lửa, tên tre ”, “ và thuyền, và xe ”, “ với cách mạng đều là vũ khí ”. Cả “ đất trời ” là “ chiến khu ”. Rừng cây là “ vũ khí ”. Núi đá cũng là “ vũ khí ” :
Nhớ khi giặc đến giặc lung
Rừng cây, núi đá ta cùng đánh Tây
Núi dăng thành luỹ sắt dày
Rừng che bộ đội, rừng vây quân địch
Mênh mông bốn mặt sương mù
Đất trời ta cả chiến khu một lòng
2. Ngôn ngữ dòng tộc. Chắc chắn, giống như ngôn ngữ nhà binh, loại ngôn ngữ này cũng được biến thành ngôn ngữ thế giới quan từ thời xa xưa. Cách mạng vô sản dương cao khẩu hiệu: “Vô sản toàn thế giới liên hiệp lại!”, “Bốn phương vô sản đều là anh em”. Cho nên, văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa lấy ngôn ngữ dòng tộc làm ngôn ngữ thế giới quan cũng là điều dễ hiểu.
Ngôn ngữ nhà binh lấy những chữ “ mặt trận ”, “ mặt trận ” làm nền tảng để xây đắp hình tượng khoảng trống trên bức tranh quốc tế bằng ngôn từ. Trên bức tranh quốc tế được nhìn qua lăng kính của ngôn từ dòng tộc, “ từ khóa ” để thiết kế hình tượng khoảng trống là chữ “ nhà ”. Trong văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa, nói chung, trong thơ Tố Hữu, nói riêng, nó là ngôi “ nhà quốc tế ”, “ nhà thiên hà ”, nó gợi ra nét nghĩa về sự thống nhất và quan hệ “ ruột thịt ”, “ huyết thống ” của những thành viên trong dòng tộc thuộc “ giai cấp ta ”, “ nước ta ”, “ phe ta ”. Việt Nam là “ một nhà ” :
Chúng ta, con một cha, nhà một nóc
Thịt với xương, tim óc dính liền
Nước Ta, Triều Tiên, Nước Trung Hoa, Liên Xô cùng chung một “ nhà ” :
Nước Ta với Triều Tiên < … >
Hai tất cả chúng ta là một
Qua Nước Trung Hoa
Chúng ta liền một khúc ruột
Với Liên Xô
Ta chung một mái nhà
Thời gian trong “nhà” được tính bằng các từ chỉ “ngày”, “buổi”, “mùa” của lịch biểu sinh hoạt tự nhiên. Việt Nam và Triều Tiên “Nhìn nhau nhớ lúc gian nguy. Những ngày bom giội, những khi giặc tràn”. Trong Việt Bắc, “Ta” gợi lại với “Mình” những kỉ niệm sâu đậm qua các dấu mốc thời gian “Mình đi có nhớ những ngày. Mưa nguồn suối lũ, những mây cùng mù”, hoặc mùa “trám bùi”, “măng mai”, buổi “trăng lên đầu núi”, “nắng chiều lưng nương”, nhất là những lúc “Sớm khuya bếp lửa người thương đi về”.
Phe ta là “ một nhà ”, Nước Ta, Trung Quốc, Liên Xô, Cu Ba là “ đồng đội ”. Trong thơ Tố Hữu, ngôn từ nhà binh và ngôn từ dòng tộc trọn vẹn thống nhất với nhau :
– Triều Tiên với Nước Ta
Ta là hai anh em
Sinh đôi cùng một mẹ
– Nước Ta với triều Tiên
Ta thành hai đồng chí
Ta Thành hai chiến sĩ
Tôn ti là đặc thù của cấu trúc khoảng trống gia tộc. Trên bức tranh quốc tế của Tố Hữu, những đại từ chỉ tôn ti như “ Ông ”, “ Cha ”, “ Mẹ ”, “ Con ” được kêu gọi để miêu tả tôn ti của xã hội. Trong trật tự ấy, Liên Xô là “ Anh ”, Nước Ta là “ Em ” :
Ơi người Anh dũng cảm
Lũy thép sáng ngời ngời
Đây Nước Ta tháng Tám
Em Liên Xô tháng Mười
Cũng trong trật tự ấy, như đã nói, Hồ Chí Minh là sẽ “ là Cha, là Bác, là Anh. Quả tim lớn lọc trăm dòng máu nhỏ ”. Mẹ Tơm, mẹ Suốt, bà Bủ, bà Bầm là “ mẹ Tổ quốc ”. “ Chiến sĩ đồng bào ” là “ Con Cháu ” của Bác Hồ. Đảng ta là con của “ Mẹ Tổ quốc ” : “ Ơn người như mẹ, như cha. Lòng dân yêu Đảng như là yêu con ” .
3. Ngôn ngữ hội hè. Tố Hữu gọi cuộc kháng chiến chống Mĩ là “Cuộc diễu binh hùng vĩ” của “31 triệu nhân dân”. “Diễu binh”, hay “diễu hành” đều là nghi lễ của lễ hội, của “Quốc lễ”. Với ông, cuộc sống mới là “ngày hội”:
Xuân ơi Xuân em mới đên dăm năm
Mà cuộc sống đã tưng bừng ngày hội
“Hội” trên núi rừng Việt Bắc: “Áo em thêu chỉ biếc hồng. Mùa xuân ngày hội lùng tùng thêm tươi”. Ở đồng bằng, ngày nào cũng mở “Hội”: “Vui thế, hôm nay ngày mở hội. Bốn phương đưa bạn tới cùng ta”. Nhìn nông dân “Đi ra đồng chống hạn”, Tố Hữu thốt lên: “- Bà con đi đâu vậy. Vui hơn cả hội hè?”. Ông nói: “Tôi muốn viết cho đời ta bài ca Đại hội”. Chữ “đại hội” ở đây cần hiểu theo nghĩa rộng, là “Biển sống trào lên thành đại hội. Muôn màu vũ trụ kết hoa đăng”. Quả thật, từ sau 1945, bắt đầu từ những bài Huế tháng Tám, Xuân nhân loại, Vui bất tuyệt, trong thơ Tố Hữu, ngôn ngữ hội hè trở thành ngôn ngữ thế giới quan có vai trò đặc biệt quan trọng đối với việc kiến tạo bức tranh thế giới bằng ngôn từ. Có ba nhóm từ cơ bản góp phần vẽ ra bức tranh ấy.
Trước hết là nhóm từ môt tả khoảng trống tiệc tùng. Lễ hội khi nào cũng diễn ra trên khoảng trống trung tâm vui chơi quảng trường và kì đài. Hô ngữ chào hỏi làm thành động tác trữ tình được lặp đi lặp lại trong thơ Tố Hữu giống như một lễ nghi gợi ra hình ảnh đoàn diễu hành đang tiến bước dưới kì đài, trên trung tâm vui chơi quảng trường, ví như :
– “Chào xuân đẹp! có gì vui đấy
– Chào 61! Đỉnh cao muôn trượng
– Chào xuân 67
– Chào anh công nhân làm ra ánh sáng
– Chào cô dân quân vai súng tay cày <…>
Chào các cụ Bạch đầu quân trồng cây chống Mĩ
Chào các mẹ già run tay vá may cho chiến sĩ
Chào các em, những đồng chí của tương lai…
Nhưng khoảng trống trung tâm vui chơi quảng trường và kì đài được diễn đạt đúng chuẩn nhất, điển hình nổi bật nhất qua cặp danh từ đạo cụ : “ Cờ ” và “ Trống ”. Đảng sinh ra cùng với “ ngọn cờ ” :
Lần theo bước đến khi hừng sáng
Mặt trời kia Cờ Đảng giương cao
Phong trào Xô-viết Nghệ An nổ ra trong âm thanh của tiếng “ Trống ” :
Trống Xô-viết Nghệ An vang động
Bắc Trung Nam tràn xuống đấu tranh
Công nhân “phất cờ đỏ” “dẫn đầu” trong “trận tuyến bình dân”. “Bắc Sơn phất ngọn cờ đầu” để “Nam kỳ khởi nghĩa bắc cầu tiến lên”. “Cờ” tràn ngập mùa thu tháng Tám:
Mùa thu cách mạng thành công xuất sắc
Mùa thu đây hỡi cờ hồng vàng sao
Nhìn vào hình ảnh ngọn cờ trong thơ Tố Hữu, người đọc nhận ra ngay, “ Cách mạng quả là ngày hội của quần chúng ” :
Cờ tự do bay rợp chiến đài
Bốn phương cờ đỏ rực tương lai
Cùng với “ngọn cờ” là “tiếng trống”. “Trống” rung trong tim khi Cách mạng thành công: “Trống rung tim ta đập nhịp bồn chồn”. Ở miền Nam: “Trống cờ giải phóng vui đêm hội”. Ở miền Bắc, mọi hoạt động đời sống cũng diễn ra dưới “ngọn cờ” và “tiếng trống”. “Trống giong, cờ mở” khi nông dân đi chống hạn:
Trống đánh cờ bay dậy
Sôi sục khắp đồng quê
Phong trào hợp tác hóa cũng diễn ra giữa khung cảnh “ cờ mở trống giong ” như vậy :
Dân có ruộng, dập dìu hợp tác
Lúa mượt đồng, ấm cúng làng quê
Chiêm mùa cờ đỏ ven đê
Sớm trưa tiếng trống đi về trong thôn
Ngày đón Bác Hồ về TP.HN, cả quốc gia hóa thành một rừng cờ đỏ sao vàng :
Muôn cánh sao vàng tung nở
Cờ đỏ sông, đồng lúa, bờ tre
Cả quốc gia tươi màu tỏa nắng rực rỡ
Giữa mùa thu đón Bác hồ về
Bác dẫn đường, đưa cả dân tộc bản địa tiến lên phía trước dưới ngọn cờ phấp phới :
Ngọn cờ đỏ trên đầu phấp phới
Bác Hồ đưa ta tới trời xa
Và đây, “ Cờ ” Nước Ta tung bay giữa Thái Bình Dương lộng gió :
Trên bãi Thái Bình dương sóng gió
Phơi phới bay cờ đỏ sao vàng…
Thứ đến là nhóm từ diễn đạt hoạt động và sinh hoạt hội đồng với những hành vi tiếp nối đuôi nhau, hoặc đan chéo bộc lộ không khí sinh động của tiệc tùng, ví như :
Ai qua Phú Thọ
Ai xuôi Trung Hà
Ai về Hưng Hóa
Ai xuống khu Ba
Ai vào khu Bốn
Đường ta đó tự do cuồn cuộn
Hay :
Dốc Pha Đin, chị gánh anh thồ
Đèo Lũng Lô, anh hò chị hát…
Hoặc :
Những đường Việt Bắc của ta
Đêm đêm rầm rập như là đất rung
Quân đi điệp điệp trùng trùng
Ánh sao đầu súng bạn cùng mũ nan
Dân công đỏ đuốc từng đoàn
Bước chân nát đá, muôn tàn lửa bay …
Cuối cùng là hình tượng “ hớn hở ” của người trẩy hội :
Hớn hở giữa mùa xuân
Rộn rực muôn sắc tố
Náo nức muôn bàn chân …
Hình tượng này được khắc họa bằng nhóm từ “ chìa khóa ” đặc tả tâm trạng tiệc tùng : “ Vui ” – “ Chạy ” – “ Nhảy ” – “ Bay ” – “ Cười ” – “ Hét ” – “ Hát ” – “ Đàn ” …
Bài Vui bất tuyệt bộc lộ tuyệt đối đúng mực tâm trạng tiệc tùng thường trực trong thơ Tố Hữu. “ Vui quá đêm nay ” là niềm vui trong đêm hội Cách mạng thành công xuất sắc. Bé Lượm của Tố Hữu khoe :
– Cháu đi liên lạc
Vui lắm chú à
Ở đồn Mang Cá
Thích hơn ở nhà
“ Vui ” nhất là tin vui thắng trận :
Tin vui chiến thắng trăm miền
Hòa Bình, Tây Bắc, Điện Biên vui về
Vui từ Đồng Tháp, An Khê
Vui lên Việt Bắc, đèo De, núi Hồng
Đi chống hạn cũng “Vui hơn cả hội hè <…> Vui sao tiếng nước lên đồng cạn. Vui sao tiếng hát trên đồng bừa”. Nhìn miền Bắc mà thấy:
Sướng vui thay, miền Bắc của ta
Cuộc sống từng bừng đổi sắc thay da
Trong thơ Tố Hữu, “sướng vui” là trạng thái nhân sinh làm nên hình hài của bức tranh thế giới: “Quê hương ta rộn rã cuộc vui chung”. “Đời vui đó, hôm nay mở cửa/ Như dãy hàng Bách hóa của ta”; “Đời vui đó, tiếng ca đoàn kết/ Ta nắm tay nhau xây lại đời ta” …
Niềm vui lễ hội phải được thể hiện bằng những từ mô tả hành vi lễ hội, ví như “đi”, “đi tới”: “Ta đi dưới bốn nghìn năm lịch sử”. “Ta đi đây, với thế kỉ XX”. Ta đi tới biết đâu là tuyệt đích? Người cuốn lôi ta, ta cuốn lôi người. Đi đi hoài, đi mãi, anh em ơi”. Nhập vào lễ hội, người ta không chỉ “đi”, mà còn “chạy”, “nhảy”. “Ta hát huyên thuyên. Ta chạy khắp nhà”. “Tôi chạy trên miền Bắc. Hớn hở giữa mùa xuân”. “Vui quá đêm nay. Ta nhảy ta bay Trong lòng Hà Nội. Biển sống trào lên thành đại hội”.
Trong thơ Tố Hữu, cả quốc tế khi nào cũng như đang “ bay ”, “ bay lên ”, “ bay cao ”. Cờ “ bay ” :
– Cờ đỏ bay quanh tóc bạc Bác Hồ
– Một vùng trời đất trong tay
Dẫu chưa toàn vẹn đã bay cờ hồng
– Trên bãi Thái Bình Dương sóng gió
Phơi phới bay cờ đỏ sao vàng
Người cũng “ bay ” :
- Yêu biết mấy những con người đi tới
Hai cánh tay như hai cánh bay lên
– Thẳng lưng mà bước. Ngẩng đầu mà bay
Liên Xô “ bay cao ” cùng với Cách mạng tháng Mười :
Kính chào Người cất cánh bay cao
Như thiên thần bay giữa trang sao
Nước Ta ta cũng “ bay lên ” :
Chừ đây Huế, Huế ơi ! Xiềng gông xưa đã gẫy
Hãy bay lên. Sông núi của ta rồi!
Những từ được Tố Hữu sử dụng nhiều nhất, đắt nhất để khắc họa hình tượng con người hớn hở giữa hội hè là “cười”, “đàn”,“hát”, “ca”. Có tiếng cười của một Hỉ Nhi:“Hết khổ rồi, em nhỉ, Hỉ Nhi ơi! <…> Em nói em cười, má em đỏ thắm”. Có tiếng cười “rúc rích” từ xa vọng lại: “Người con gái đi nhanh trên đê nhỏ <…> Tiếng máy cày reo đâu đó, xôn xao. Và rúc rích tiếng ai cười trong mía”. Vui nhất là tiếng cười cất lên thành tiếng “réo”:
Nước mắt ta trào, húp mắt, tràn môi
Cổ ta réo trăm trận cười, trận khóc
Và có cả một tiếng cười của Mùa “ Xuân quả đât ” :
Lâu lắm rồi, khát lắm xuân ơi
Nhân loại vươn lên ánh mặt trời < … >
Đang nghe xuân tới nở môi cười
Tố Hữu mời gọi “ con cò trắng bay ngang ” :
Xuống đây mà ngắm cùng anh
Ngón tay các chị cấy nhanh như đàn
Trong thơ ông chỗ nào cũng có tiếng “hò”, tiếng “hát”. Có tiếng “hò” trên sông Lô: “Nắng chói sông Lô, hò ô tiếng hát”. Có tiếng “hò”, tiếng “hát” trên đèo Lũng Lô: “Đèo Lũng Lô, anh hò, chị hát”. Lại có cả “những con đường ca hát”: “Yêu biết mấy những con đường ca hát”. “Hát” khi chia xa, kẻ đi, người ở:
Cầm tay nhau hát vui chung
Hôm sau mình nhé, hát cùng thủ đô
Cả nước cùng “ hát ” khi lên đường dựng xây :
Nào đi tới ! Bác Hồ ta nói
Phút giao thừa, tiếng hát đêm xuân <…>
Tất cả dưới cờ, hát lên và bước!
Với Tố Hữu, “ Ca ”, “ Hát ” cũng là trạng thái nhân thế, giống như “ vui ”, “ cười ”. Cho nên thơ cũng “ hát ”, làm thơ là “ ca ”, là “ hát ” :
Thơ đã hát, mát trong lời chúc:
Đường lên niềm hạnh phúc rộng thênh thênh
Có thể xem tất cả những bài thơ do Tố Hữu viết sau 1945 là một chuỗi những bài hát kéo dài. Mỗi bài thơ của ông là một “Bài ca”: Bài ca lái xe đêm, Bài ca mùa xuân năm 1961, Bài ca xuân 68, Bài ca xuân 71, Một khúc ca xuân, Khúc ca vui, Bài ca quê hương… Đọc thơ ông, đúng là ta nghe thấy: “Nhạc trần gian cuồn cuộn bốc hồng trần”.
*
Ba bức tranh quốc tế bằng ngôn từ được kiến thiết bằng ba loại ngôn từ thế giới quan – nhà binh, dòng tộc, hội hè – tuy không giống hệt, nhưng trọn vẹn thống nhất với nhau. Được lồng vào nhau, chúng tạo ra một quy mô quốc tế, một cấu trúc biểu nghĩa như một hiện tượng văn hóa – lịch sử dân tộc. Đó là quy mô quốc tế bổ đôi, phân cực, không – thời hạn được lan rộng ra, trải dài, nó xác lập trật tự tôn ti cao – thấp và xóa bỏ khoảng cách gần – xa. Mô hình quốc tế ấy tạo ra một cấu trúc biểu nghĩa tự số lượng giới hạn những cung bậc tình cảm ở bốn dạng cơ bản : a ) Căn hận, khinh ghét, b ) Thiêng liêng cao quý, c ) Thân thiết ấm cúng và 4 ) Hớn hở vui tươi. Cho nên, ở đây, ba loại ngôn từ thế giới quan và bức tranh quốc tế bằng ngôn từ thực ra là những bình diện khác nhau của kế hoạch diễn ngôn lấy truyền thuyết thần thoại làm nguyên tắc của giải pháp hiện thực xã hội chủ nghĩa .
IV. Bốn mô thức tu từ
Mọi loại hình văn học, – từ cổ đại, trung đại, đến hiện đại,- lấy truyền thuyết làm chiến lược diễn ngôn đều phải dựa vào một tự sự mà người kể và người nghe, người viết và người đọc cùng biết rõ như nhau. Cứ đọc lại Iliad và Odyssey của Homer ta sẽ nhận ra điều đó. Trong những pho sử thi ấy, Homer không sáng tạo truyện kể mới. Ông chỉ thuật lại thật hay, ca lại thật réo rắt những câu chuyện đã có sẵn trong kí ức cộng đồng. Phải dựa vào một tự sự như thế, truyền thuyết mới tạo ra được nguyên tắc đồng thuận, đồng ca cho chiến lược diễn ngôn truyền thụ tri thức. Nhìn từ góc độ ấy, văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa thuộc loại hình văn học từ chương[7]. Thơ Tố Hữu không phải là trường hợp ngoại lệ. Khảo sát sáng tác của ông, tôi nhận ra bốn mô thức tu từ phổ quát của văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa: Thệ, Hịch, Ca thi và Đại cáo. Tôi dùng khái niệm “mô thức tu từ” để chỉ các thể loại diễn ngôn đã hoàn bị, bộ xương cấu trúc của nó đã đông chắc, đã hóa thành “hình thức thế giới quan” (thuật ngữ của G.D. Gachev), hay “hình thức quan niệm” (thuật ngữ của Trần Đình Sử). Chúng được văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa sử dụng như một công thức diễn ngôn nhằm biến thi pháp sáng tạo thành thi pháp của cái truyền thống, điển phạm, qua đó, làm cho phát ngôn của nó thực sự thành một quyền lực. Trong khuôn khổ của tiểu luận này, tôi chỉ có thể nhận xét sơ bộ về đặc điểm của từng mô thức nói trên qua các bình diện: Hệ chủ đề, vai phát ngôn và giọng điệu như là biểu hiện của phong cách lời nói.
1. Thệ. Là “thề”, cũng có thể gọi là “diễn ngôn hứa hẹn”. Thơ Tố Hữu là một lời thề lớn. Từ ấy của ông thực sự là tập thơ thề. Các bài Từ ấy, Như những con tàu, Giờ quyết định, Quyết hi sinh, Con cá chột nưa, Tâm tư trong tù, Trăng trối… đều là những bài thơ thề trong tập thơ này. Việt Bắc trong tập Việt Bắc, hay Theo chân Bác thuộc loại thơ thề trường thiên. Có thể kể ra vô số bài thơ của Tố Hữu được viết theo các mô thức tu từ khác, nhưng chen vào đó vẫn có những câu thề. Chẳng hạn, Sáng tháng năm là bài lãnh tụ ca (ca thi), nhưng hai câu sau đây chắc chắn là thơ thề:
Chúng con chiến đấu hi sinh
Tấm lòng son sắt đinh ninh lời thề
Hoặc Ta đi tới, xét về thể loại, nó nửa như ca thi, nửa như đại cáo, nhưng ở giữa lại có mấy câu :
Dù ai nói ngả nói nghiêng
Lòng ta vẫn vững như kiềng ba chân
Dù ai rào dậu ngăn sân
Lòng đa vẫn giữ là dân Cụ Hồ
Cho nên, thệ thực sự là mô thức tu từ quan trọng của thơ Tố Hữu. Ta nhận ra “ thệ ” là mô thức tu từ trong thơ Tố Hữu, vì ở đây chủ đề của nó đã được gói vào khuôn mẫu. Mọi lời thề trong sáng tác của ông chỉ xoay quanh một nội dung cốt lõi : “ Dâng toàn bộ để tôn thờ chủ nghĩa ”. Khái niệm “ chủ nghĩa ” này có nội hàm không đổi khác. Nó là “ Mác – Lênin ”, là “ mặt trời chân lí ” : “ Mặt trời chân lí chói qua tim ”. “ Mác – Lênin, vĩnh viến mặt trời ”. Trong bài Ngẫu hứng viết năm 1984, Tố Hữu mời gọi :
Hãy hô một tiếng vang trời đất
Muôn năm, muôn năm Mác – Lênin !
Hiện thân của “ Mác – Lênin ” là “ Đảng chói lọi Hồ Chí Minh vĩ đại ”. Cho nên, “ Dâng toàn bộ để tôn thờ chủ nghĩa ” trước hết là lời thề trung thành với chủ tuyệt đối với Bác, với Đảng : “ Bác bảo đi là đi ”. “ Xin nguyện cùng Người vươn tới mãi. Vững như muôn ngọn giải Trường Sơn ”. “ Sống cùng Đảng, chết không rời Đảng < … > Vững lòng quyết sống, không rời Đảng ta < … > Cắn răng thà chết, không xa Đảng mình ”. Nhờ có “ Đảng chói lọi, Hồ Chí Minh vĩ đại ” mà “ Trăm năm mất nước mất nhà. Hôm nay mới cất lời ca tiếng cười. Ta đã đứng nên người độc lập. Cao bằng người, nào thấp thua ai ? ”. Cho nên, lời thề “ tôn thờ chủ nghĩa ” còn là lời thề ơn nghĩa, “ ơn Đảng ”, “ ơn Bác ” : “ Lòng ta ơn Bác đời đời < … > Còn đây ơn Bác nối dòng vĩnh viễn < … > Đời đời ơn Bác càng sâu càng nồng ” .
Chủ thể của lời thề được qui phạm hóa. Trong thơ Tố Hữu, nó xuất hiện ở những “ngôi” giao tiếp khác nhau. Nó có thể là “Tôi”: “Tôi buộc lòng tôi… <…> Tôi đã là con…”. “Tôi chưa chết, nghĩa là…”. Nó cũng có thể là “Ta”, “Chúng ta”: “Ta bước tới…”. “Chúng ta, con một cha…”. Trong bài Việt Bắc, nó là “Ta”, mà cũng là “Mình”: “Ta với mình, mình với ta”. “- Lòng ta ơn Bác…” … Có điều không nên quên, trên bức tranh thế giới “phân vai tượng đài”, dẫu phân thân vào “Mình” hay “Ta”, vào “Tôi” hay “Chúng ta”, thì vai phát ngôn của lời thề bao giờ cũng được trao cho “con”, “chúng con”. Nó là tiếng nói của “chiến sĩ đồng bào” trước Đảng và lãnh tụ:
Chúng con chiến đấu hi sinh
Tấm lòng son sắt đinh ninh lời thề
Hoặc :
Chúng con tin: Bác vẫn đi về
Nghìn năm xin trọn lời thề nước non !
Cuối cùng, trong thơ Tố Hữu, giọng điệu của lời thề luôn luôn được phong thái hóa. Hai cung bậc chủ yếu của nó là sục sôi nhiệt huyết và cung kính chân thành. Ta biết, hạt nhân ngữ nghĩa của “ thề ” là “ hứa ”. Nó chỉ khác “ hứa ” ở một điểm cốt lõi : thề là một nghi lễ. Nghi lễ này không hề thiếu hai nghi thức. Thứ nhất, “ thề ” phải bộc lộ quyết tâm triển khai lời “ hứa ” bằng cách viện ra những gì quí giá nhất mà nó gật đầu hi sinh để bảo vệ “ hứa ” không thành “ hão ”. Chẳng hạn, lời thề “ tiêu thổ kháng chiến ” :
Bàn tay đã nắm lời thề
Ra đi quyết phá, ngày về sẽ xây
Không chỉ thế, người chiến sỹ của Tố Hữu còn “ hứa ” chuẩn bị sẵn sàng hi sinh sự sống cho lí tưởng cách mạng :
Sống đã vì cách mạng, đồng đội ta
Chết cũng vì cách mạng chẳng phiền hà
Tinh thần chuẩn bị sẵn sàng hi sinh sự sống, nguyện “ dâng tổng thể để tôn thờ chủ nghĩa ” ấy thường được thơ Tố Hữu biểu lộ qua thủ pháp điệp cú pháp, ví như :
– Chúng ta đã quyết thì làm
Đã đi phải đến hoàn toàn thành công
– Đời cách mạng, từ khi tôi đã hiểu
Dấn thân vô là phải chịu tù đày
Là gươm kề tận cổ, súng kề tai
Là thân sống chỉ coi còn một nửa
– Với cách mạng tôi không hề đùa bỡn
Và không hề dám chối một nguy nan
– Tôi sẽ chết bình yên không hối hận
Tôi sẽ chết như bao nhiêu số phận
Tôi sẽ chết tuy chưa về đến đích
– Tôi chưa chết nghĩa là chưa hết hận
Nghĩa là chưa hết nhục của muôn đời
Nghĩa là còn tranh đấu mãi không thôi
Còn trừ diệt cả mộ loài thú độc
Điệp cú pháp là một trong những thủ pháp tạo nên giọng nhiệt huyết của lời thề. Thứ hai, khi thề, bao giờ người ta cũng phải viện tới một sức mạnh siêu cá thể làm “trọng tài” giám sát. Người xưa thường thề nguyền giữa khói hương nghi ngút tế cáo trời đất, với sự chứng giám của “Hoàng Thiên, Hậu Thổ”, “quỉ thần hai vai”. Ở đây, sức mạnh siêu cá thể này là những đấng siêu nhiên. Trong thơ Tố Hữu, lời thề của “con”, “chúng con” cũng cất lên trước sự chứng giám của một sức mạnh siêu cá thể. Nhưng người cộng sản quả quyết: “Trời không có thiên thần. Đất không có thánh nhân”. Cho nên, sức mạnh chứng giám lời thề trong thơ Tố Hữu không phải là thánh thần, mà là những con người đã hóa thành thần thánh. Tố Hữu gọi đó là “đôi mắt thần – chủ nghĩa”:
Từ khi chân dấn bước
Trên con đường đấu tranh
Tôi sẵn có trong mình
Đôi mắt thần – chủ nghĩa
“Mắt thần – chủ nghĩa” là “mắt Mác – Lênin”, “mắt Đảng”: “Đảng ta đó, trăm tay nghìn mắt”. “Cuộc sống lớn có đôi mắt Đảng/ Mỗi bước đi gần nâng ước mơ xa”. “Đôi mắt Đảng” soi xét mọi hành vi, chứng giám các lời “thề”. Ta hiểu vì sao, hình tượng Đảng và lãnh tụ bao giờ cũng được Tố Hữu mô tả bằng thủ pháp khoa trương, kì vĩ hóa, tạo thành khu vực gián cách giữa sức mạnh thiêng liêng với thế giới phàm tục:
- Đảng ta đó, trăm tay nghìn mắt
Đảng ta đây, xương sắt da đông
Đảng ta muôn vạn công nông
Đảng ta muôn vạn tấm lòng, niềm tin
– Người đứng trên đài, lặng phút giây
Trông đàn con đó, vẫy hai tay
Cao cao vầng trán … Ngời đôi mắt …
– Bác ngồi đó, lớn bát ngát
Trời xanh biển rộng ruộng đồng nước non
Được đặt vào khu vực gián cách tuyệt đối ấy, lời thề trong thơ Tố Hữu khi nào cũng cất lên bằng giọng điệu cung kính, chân thành .
2. Hịch. Là lời kêu gọi chiến đấu. Nó là diễn ngôn hiệu triệu. Thơ Tố Hữu về cơ bản là thơ tuyên truyền, kêu gọi. Từ ấy không chỉ là lời thề tâm huyết, mà còn là lời kêu gọi thanh niên đứng lên phá gông xiềng của chế độ tù ngục thực dân – phong kiến. Việt Bắc, Ra trận là lời kêu gọi giết giặc lập công, thống nhất đất nước. Gió lộng là lời kêu gọi chinh phục thiên nhiên, xây dựng chủ nghĩa xã hội. Với Tố Hữu, cứu nước, hay xây dựng chủ nghĩa xã hội đều là làm Cách mạng. Đường Cách mạng là “đường thiên lí”. Ở tuổi hai mươi, nhà thơ kêu gọi thanh niên “Dậy mà đi”, “Đi, bạn đời ơi, đi! Cả cuộc đời”. Ngoài thất thập (1992), ông vẫn không thôi cất lên tiếng thơ mời gọi “lên đường”, “đi tới”:
Ta đi tới, quyết không lùi bước
Cho đến ngày cạn sức, tàn hơi
Xét cho đến cùng, bài nào của Tố Hữu cũng đều là tiếng gọi lên đường, là lời hiệu triệu đấu tranh, là tiếng kèn xung trận. Cho nên, hoàn toàn có thể nói, “ hịch ” là mô thức tu từ cốt lõi, có vai trò trọng điểm trong thơ Tố Hữu. Đó cũng chính là hình thức diễn ngôn làm lộ rõ những khuôn mẫu từ chương trong sáng tác của ông .
Hịch văn, từ Dụ chư tì tướng ( cuối thế kỉ XIII ) của Trần Quốc Tuấn, cho tới Lời lôi kéo toàn nước kháng chiến ( 1946 ) của quản trị Hồ Chí Minh, khi nào cũng sử dụng một kiểu cấu trúc, nhắm vào một chủ đề bất di bất dịch. Đó là kiểu cấu trúc chia văn bản thành hai phần. Ngoài nội dung lôi kéo, hiệu triệu, phần quan trọng nhất của hịch văn là vạch tội quân địch. Có thể gọi “ hịch văn ” là văn kể tội. Tôi cho rằng, ở Nước Ta, không một nhà thơ nào có tài kể tội giặc như Tố Hữu. Phải vạch ra những tội ác “ trời không dung, đất không tha ” của quân địch và nỗi thống khổ khôn cùng của Tổ quốc, của nhân dân để chuẩn bị sẵn sàng cho lời hiệu triệu tàn phá chúng. Lấy bài Hầm người trong Từ ấy, hay Bắn trong Việt Bắc làm thí dụ. Hầm người có 7 khổ, sau khổ khởi đầu, 4 khổ tiếp theo chỉ tập trung chuyên sâu vẽ ra hình ảnh ngột ngạt của một xã hội ngục tù :
Nơi rộng bát ngát không số lượng giới hạn
Cơ chừng xây trải mấy muôn năm
<…>
Ngổn ngang xương lạnh đầy ao huyết
Giữa lúc tầng cao, dội tiếng người
Bốn khổ thơ vạch tội này truyền cho người đọc tâm trạng “ uất nặng ” và “ khí hận rung hầm lặng ” để chuẩn bị sẵn sàng cất lên lời hiệu triệu :
Này phá, dô ta ! Này ta phá
Dô ta ! Cho Open hầm sâu
Bài Bắn cũng vậy, tổng thể có 5 khổ, khổ cuối là lời lôi kéo, ba khổ giữa tố cáo tội ác của quân địch với hình ảnh tàn khốc :
Bao chiến sỹ của ta bay giết
Chặt đầu cắm cọc phơi khô
Chị em ta bay căng thịt lõa lồ
Con em ta, bay quăng thân vào lửa
Lúa ngô ta bay cướp về cho ngựa
Xóm làng ta bay đốt cháy tan hoang
Hầu hết những bài thơ trong Từ ấy có cấu trúc hai phần như vậy. Nhiều bài thơ trong Việt Bắc, Gió lộng, Ra trận cũng có cấu trúc như vậy. Lối cấu trúc hai phần, trước : vạch tội, sau : lôi kéo, còn được sử dụng thoáng rộng ở nhiều đoạn, nhiều khổ trong những bài thơ trường thiên của Tố Hữu, như Ba mươi năm đời ta có Đảng, Trên đường thiên lí, Theo chân Bác …
Cũng như “ Thệ ”, “ Hịch ” khi nào cũng là lời nói cất lên trong khoảng trống “ tôn ti ”. Chẳng hạn, trong Từ ấy, chủ thể phát ngôn của những lời hiệu triệu được trao vào vai người chiến sỹ đại giác ngộ. Người đại giác ngộ là người sở đắc chân lí. Đối tượng lắng nghe lời hiệu triệu của người sở đắc chân lí là những vú em, lão nô lệ, đứa bé đi ở, cô gái giang hồ, những “ trai quí, gái yêu ” còn “ Bâng khuâng đứng trước đôi dòng nước ”, hoặc cả “ Một khối người < … > Đang mải cuốc cày, cưa, kéo, đẩy / Như nhau, không biết một ngày vui ” … Trong Bài ca mùa xuân năm 1961, cả nước lắng nghe lời hiệu triệu của Bác Hồ : “ Nào đi tới ! Bác Hồ ta nói ”. Lời Bác Hồ là “ lời non nước ”. Tiếng nói của Bác là “ Tiếng thời xưa và cả tiếng tương lai ”. Ta hiểu vì sao, trong Bài ca xuân 68, lời hiệu triệu của quản trị Hồ Chí Minh cũng vang lên như vậy :
Tiến lên !
Toàn thắng ắt về ta !
Hệt như hịch văn, mọi lời hiệu triệu trong thơ Tố Hữu đều là lời của Cha già dân tộc bản địa nói với “ chúng con ”, lời của quốc gia tổ quốc, của lãnh tụ nói với “ chiến sỹ đồng bào ”. Nó là lời nói cất lên từ trên cao truyền xuống phía dưới, vang xa muôn phương :
Chào 61 ! Đỉnh cao muôn trượng .
Ta đứng đây, mắt nhìn bốn hướng
Trông lại nghìn xưa, trông tới mai sau
Trông Bắc trông Nam, trông cả địa cầu
Với ý nghĩa như vậy, “ hịch ” trong thơ Tố Hữu thực sự là lời nói phong thái hóa. Trong Thi pháp thơ Tố Hữu, đặt sáng tác của tác giả này vào toàn cảnh thi ca trước 1945, Trần Đình Sử đưa ra nhận xét quan trọng : “ Tố Hữu đã tạo ra một giọng thơ quyền uy duy nhất mê hoặc lúc ấy … ” [ 8 ]. Tôi cho rằng, “ giọng thơ quyền uy ” này chính là điệu giọng hịch văn như một phong thái lời nói trong sáng tác của nhà thơ. Từ trong thực chất, nó là giọng “ độc thoại ” được phong thái hóa với tham vọng vắt kiệt nghĩa đối tượng người tiêu dùng bằng một phát ngôn duy nhất .
Trong thơ Tố Hữu, giọng hịch văn đầy “quyền uy” thể hiện ngay ở cặp đại từ nhân xưng của ngôn ngữ nhà binh được sử dụng để chỉ quan hệ “địch – ta”: “Bay – Choa” (“Choa đói choa rét, bay thù chi choa”. “Bay coi Tây – Nhật là cha”), “Chúng ta – Chúng nó, Chúng bay (“Chúng nó là vật, ta đây là người”. “Chúng bay chui xuống đất. Chúng bay chạy đường trời”). Giọng quyền uy được tăng cường bởi những cặp hình ảnh tượng trưng làm nổi bật sự đối lập gay gắt giữa “Chúng ta” với “Chúng nó”. Mỗi “chúng ta” là một “ngôi sao” (“Mỗi con người nhấp nhánh một ngôi sao”), ai cũng là “thiên thần” ( “Như thiên thần bay giữa trăng sao” ). “Chúng nó” là thú dữ, như “hổ”, “rắn” (“Cũng loài hổ báo ruồi xanh”. “Như hổ mang chực bắt được mồi”), hoặc súc vật bẩn thỉu, như “dê”, “chó”, “mèo” (“Lũ chúng nó rầm rầm rộ rộ. Mắt mèo hoang mũi chó, râu dê”). Xã hội “ta” là “Thiên đường” (“Miền Bắc, thiên đường của các con tôi”). Xã hội của “chúng nó” là “hố thẳm không cùng” (“…Biết bao thân tù hãm. Đọa đầy trong những hố thẳm không cùng”), là “hầm người” (“Nơi rộng mênh mông không giới hạn <…> Nhô nhúc – trời ơi! Một khối người”), là “lò sát sinh” (“Ôi nhân loại! Địa cầu cháy bỏng. Lò sát sinh ngập máu xương rơi. Lũ đế quốc như bầy quỉ sống. Nướng người ăn nhảy nhót reo cười”). “Ta nay” là “hoa” (“Ta làm sen thơm ngát giữa đầm”), là “ban ngày” (“Nay thêm sông biển, lại thêm ban ngày”), là “vui và ánh sáng” (“Ngày mai đây tất cả sẽ là chung. Tất cả sẽ là vui và ánh sáng”). “Xưa”, dưới ánh thống trị của “chúng”, tất cả chỉ là “máu” (“Sân đình máu chảy…”. “Lò sát sinh ngập máu xương rơi” ), là “đêm”, là “bóng tối” (“Ôi những đêm xưa, tối mịt mùng”. “Cảnh cơ hàn, trời đất tối tăm”, “Lần đêm bước <…> Biết đâu nẻo đất phương trời mà đi” ).
Giọng “ quyền uy ” của phong thái hịch văn được cất cao trong thơ Tố Hữu bởi những lời lôi kéo hành vi đáp trả kinh khủng tội ác tàn ác của quân địch theo nguyên tắc : “ Máu kêu trả máu, đầu van trả đầu ”. Giặc “ đốt nhà ”, “ giết người ”, “ cướp nước ta, cắt cổ dân ta ”, thì “ ta ” :
Cầm dao, cầm súng xông ra phen này!
Đánh cho giặc Nhật tan thây.
Vằm cho nát mặt cả bầy Việt gian.
Diệt trừ phát xít Việt gian
Hoặc :
Ơi những anh xung kích dưới cỏ bí mật .
Hãy sẵn sàng tay mác nhảy lên đâm.
Giết, bắt sống, không mống nào được thoát!
Anh đại bác gầm lên trong tiếng hát
Cuối cùng, giọng hịch văn đầy “ quyền uy ” biểu lộ rõ nhất qua mạng lưới hệ thống nhan đề tác phẩm, qua lớp từ và câu mệnh lệnh thức được sử dụng dầy đặc trong thơ Tố Hữu. Một loạt bài thơ của ông có nhan đề được đặt bằng những từ, hoặc những mệnh đề mệnh lệnh : Đi đi em, Liên hiệp lại. Giờ quyết định hành động, Dậy lên người trẻ tuổi, Tranh đấu, Quyết hi sinh, Dậy mà đi, Đi, Giết giặc, Hãy đứng dậy ( Từ ấy ), Bắn, ( Việt Bắc ) … Hai chữ “ ra trận ” giống như một mệnh lệnh được Tố Hữu sử dụng đặt tên cho cả một tập thơ, tập : Ra trận. Có thể tìm thấy nhiều hô ngữ hàm ý lôi kéo, hiệu triệu, như “ hỡi ”, “ ơi ”, trong vô số câu thơ của Tố Hữu : “ Thi sĩ hỡi ”. “ Hỡi những tù nhân … ! ”. “ Bạn đường ơi ” “ Kiêu hãnh chút, bạn đời ơi ! ”. “ Hỡi người bạn ! Vui lên đi ! Ất Dậu ”. “ Hỡi những con khôn của giống nòi ”. “ Hỡi toàn bộ những người đang sống ’. “ Ơi những anh xung kích ” … Đặc biệt, thơ Tố Hữu đầy ắp những câu mệnh lệnh : “ Đi đi em ! ”. “ Đi, bạn ơi, đi ! Biệt tháng ngày ! ”. “ Nào đi tới ! ”. “ Đi ta đi ! Khai phá rừng hoang ! ”. “ Này hãy nghe cả thành tháp xã hội. “ Hãy cắt đứt những dây đàn ca hát ”. “ Hãy đứng dậy ta có quyền vui sống ”. “ Này phá, dô ta ! nào ta phá ”. “ Quyết chiến đấu nào ta liên hiệp lại ! ”. “ Đứng lên đi, thiết kế xây dựng cuộc sống chung ”. “ Tiến lên, quân giải phóng ! ” “ Tiến lên giành quyền sống ”. “ Hãy nhằm mục đích hướng phương đông mà tiến ”. “ Hãy nhớ lấy lời tôi ”. “ Anh chị em ơi ! Hãy giương súng lên cao chào xuân 67 ” …
Chính những cặp đại từ nhân xưng, những hình ảnh tượng trưng tương phản, những hô ngữ hàm ý lôi kéo, những câu mệnh lệnh thức được sử dụng trong thơ Tố Hữu đều là cấu trúc biểu nghĩa vốn có sẵn của hịch văn. Những cấu trúc biểu nghĩa có sẵn này đã mang lại cho thơ ông giọng điệu đầy “ quyền uy ”, khi thì hào sảng, lúc kinh khủng, đanh thép. Nhưng nên nhớ, đây là đặc trưng của phong thái thể loại, chứ không phải là mẫu sản phẩm của ý thức phát minh sáng tạo cá thể .
3. Ca thi. Khái niệm này có nội hàm tương đương với phạm trù “Tụng” trong mĩ học phương Đông, hoặc “Ode” của mĩ học phương Tây. Nó là thơ tán dương, ca ngợi. Tố Hữu bắt đầu viết ca thi từ năm 1946. Các bài Hồ chí Minh, Huế Tháng Tám, Vui bất tuyệt in trong Từ ấy là những tác phẩm ca thi đầu tiên của ông. So với Từ ấy, số lượng ca thi trong Việt Bắc nhiều hơn. Đêm xanh, Cá nước, Lên Tây Bắc, Sáng tháng năm, Ta đi tới, Việt Bắc… là những áng ca thi đặc sắc của thơ ca Cách mạng. Đặt nhan đề cho tập thơ được sáng tác sau ngày hòa bình lập lại là Gió lộng (1955 – 1961) với câu đề từ rút từ bài Mẹ Tơm: “Gió lộng đường khơi rộng đất trời!”, Tố Hữu đã hé lộ để người đọc nhìn thấy một thời đại ca thi thực sự đã được mở ra. Kể từ đây, cùng với “hịch”, ca thi trở thành mô thức tu từ chủ đạo trong sáng tác của ông.
Như đã nói, Tố Hữu làm thơ là để ship hàng và tuyên truyền Cách mạng. Thơ ông là thơ trữ tình chính tr ị [ 9 ]. Toàn bộ ca thi trong sáng tác của ông không vượt ra ngoài số lượng giới hạn của ba loại chính ca đã trở thành điển phạm : Đảng ca, Lãnh tụ ca và Cách mạng ca .
Đảng ca là thơ ca ngợi Đảng. Hai bài thơ tiên phong của Tố Hữu lên tiếng ca tụng Đảng là Từ ấy ( 1938 ) và Con cá chột nưa ( 1940 ). Hồi ấy, có lẽ rằng do thực trạng hoạt động giải trí bí hiểm, nhà thơ chỉ nói tới “ Mặt trời chân lí ” ( “ Từ ấy trong tôi bừng nắng hạ. Mặt trời chân lí chói qua tim ” ) và “ Đôi mắt thần : chủ nghĩa ” ( “ Tôi sẵn có trong mình. Đôi mắt thần : chủ nghĩa ” ). Phải đến sau Cách mạng tháng Tám, ông mới hô vang giữa chiến khu Việt Bắc :
Không gì vinh bằng chiến đấu dưới cờ
Đảng chói lọi, Hồ Chí Minh vĩ đại!
Năm 1960, Tố Hữu viết trường ca Ba mươi năm đời ta có Đảng. Tác phẩm vừa là bản diễn ca Đảng sử, vừa là màn hợp xướng ngợi ca “ Đảng chói lọi ”. Từ đây, ông trở thành thi sĩ số 1 của dòng Đảng ca trên khung trời văn nghệ hiện thực xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Thơ ông chuyển tải không căng thẳng mệt mỏi tới người đọc một đại tự sự : Đảng là trí tuệ, là văn minh, là người phát động trào lưu, tổ chức triển khai nên mọi thắng lợi, cứu dân, cứu nước, biến giấc mơ ngàn đời của những kẻ nô lệ thành hiện thực :
Nghìn năm giấc mộng đêm ngày
Ba mươi năm Đảng, ngày hôm nay có mình .
Lãnh tụ ca là thơ suy tôn lãnh tụ. Năm 1946, Tố Hữu viết bài Hồ Chí Minh và trở thành thi sĩ Nước Ta tiên phong sáng tác Lãnh tụ ca. Năm 1952, ông viết Sáng tháng năm nổi tiếng. Năm 1969, Tố Hữu khóc Bác bằng bài Bác ơi, một năm sau, ông cho sinh ra trường ca Theo chân Bác. Ngoài Hồ Chí Minh, Tố Hữu còn viết về Stalin ( Bài ca tháng Mười, Đời đời nhớ ông ), Lênin ( Trước Kremlin, Với Lênin, Lều cỏ Lênin ). Tôi tin, ở Nước Ta, cho đến nay, chưa một nhà văn hay nhà thơ nào viết về lãnh tụ có sức lay động lòng người can đảm và mạnh mẽ như Tố Hữu. Có điều, chỉ cần đọc qua, ai cũng thấy, những vần thơ suy tôn lãnh tụ của ông không nói với ta điều gì mới mẻ và lạ mắt ngoài những tri thức một thời ta đã được học, đã được biết, ví như, Bác Hồ là “ tinh hoa của dân tộc bản địa ”, là bậc “ đại trí, đại nhân, đại dũng ”, Bác vĩ đại, mà đơn giản và giản dị, suốt “ một đời thanh bạch chẳng vàng son ”, Người là “ Ngọn đuốc thiêng < … > đi trước, nghìn sương muôn tuyết. Dắt dìu dân nước Nước Ta ta ”. Nói như vậy để thấy, không phải nội dung, mà chính là lớp tu từ đã tạo nên sức mê hoặc cho những vần thơ suy tôn lãnh tụ của Tố Hữu .
Cách mạng ca là thơ ca tụng Cách mạng. Trong sáng tác của Tố Hữu, đây là bộ phận có khối lượng lớn nhất và nó thường dựa vào những tứ thơ được lặp đi lặp lại như những mô thức dễ nhận ra. Trước hết, phải kể tới một tứ lớn : “ Biển sống trào lên thành đại hội ”. Lần đầu nó được mở ra trong bài Vui bất tuyệt :
Biển sống trào lên thành đại hội
Muôn màu thiên hà kết hoa đăng
Xôn xao mặt đất trăng là trăng
Chảy xiết Ngân hà, muôn sao vàng rực
Mặt trời đỏ huyền kì mọc lên, ôi náo nức
Nhạc trân gian cuồn cuộn bốc hồng trần !
Đây là tứ thơ lấy cảm hứng trực tiếp từ không khí của những ngày Tổng khởi nghĩa năm 1945 ở Huế và có nguồn cội từ vấn đề nổi tiếng của C. Mác : “ Cách mạng là ngày hội của quần chúng ”. Về sau, nó trở thành tứ thơ TT, làm ra linh hồn của Cách mạng ca trong sáng tác của Tố Hữu. Về điểm này, có lẽ rằng không cần nói gì thêm, vì trên kia tôi đã chứng tỏ : Tố Hữu không chỉ diễn đạt Cách mạng như ngày hội lớn của dân tộc bản địa, mà còn sử dụng ngôn từ hội hè để thiết kế bức tranh quốc tế, biến cả quốc tế thành vũ hội Cách mạng .
Một tứ thơ khác : “ Đời ta gương vỡ lại lành. Cây khô cây lại đâm cành nở hoa ”. Đó là tứ thơ nói về sự hồi sinh của cả một dân tộc bản địa được Cách mạng cứu rỗi. Lần tiên phong nó được bộc lộ bằng cảm hứng sục sôi trong bài Huế tháng Tám :
Chừ đây Huế, Huế ơi ! Xiềng gong xưa đã gẫy
Hãy bay lên ! Sông núi của ta rồi !
Nhà thơ đã phát minh sáng tạo ra một ẩn dụ độc lạ để biểu lộ sự hồi sinh : suốt bốn nghìn năm dân tộc bản địa chỉ còn là lồng “ ngực lép ”, nay được “ cơn gió mạnh … thổi phồng lên ” :
Chừ đây Huế, Huế ơi ! Xiềng gông xưa đã gẫy
Ngực lép bốn nghìn năm, trưa nay cơn gió mạnh
Thổi phồng lên. Tim bỗng hóa mặt trời.
Cái tứ nói về một dân tộc bản địa nô lệ, một quốc tế đã “ chết ”, nay được Cách mạng “ hồi sinh ”, vụt đứng lên thành người tự do, to lớn sẽ còn lặp đi lặp lại hàng mấy mươi lần bằng những ẩn dụ và những hình ảnh tượng trưng khác nhau trong nhiều bài thơ của Tố Hữu, ví như : Ta đi tới ( “ Mẹ ơi lau nước mắt. Làng ta giặc chạy rồi. Tre làng ta lại mọc. Chuối làng ta xanh chồi ” ), Lại về ( “ Hà nội ơi, Hà nội ! Cay đắng tám năm ròng. < … > Bây giờ đây lại là đây. Quốc kì đỉnh tháp, sao bay mặt hồ … ” ), Xưa … nay ( “ Xưa là rừng núi là đêm. Giờ thêm sông biển, lại thêm ban ngày ” ), Quê mẹ ( “ Huế không buồn nữa, Huế ta ơi. Nước mắt trăm năm đã hé cười ” ), Quang vinh Tổ Quốc tất cả chúng ta ( “ Khổ trăm năm, cực mấy nghìn năm < … > Ta đứng dậy hai tay giải phóng ” ), Ba mươi năm đời ta có Đảng ( “ Thở nô lệ dân ta mất nước < … > Ta đã đứng nên người độc lập. Cao bằng người nào thấp thua ai ? ” ). Cái tứ này còn được Tố Hữu sử dụng để nói về sự hồi sinh của Ba Lan : “ … Vác-sa-va ấm nắng ban trưa. Nét vàng lịch sử vẻ vang vừa tươi lại. Trong cuộc hồi sinh tạnh gió mưa ” ( Em ơi … Ba Lan ), của Trung Quốc : “ Trung Quốc đó. Sức thanh xuân bừng dậy / Có phải chăng xưa nàng tiên nữ ấy / Mấy nghìn năm đầy đọa tháp Lôi Phong / Vươn mình lên rực rỡ tỏa nắng dưới cờ hồng ” ( Đường sang nước bạn ), của Liên Xô và cả quả đât : “ Thuở Anh chưa sinh ra < …. > Đêm ngàn năm hung tàn < … > Từ khi Anh đứng dậy / Trái đất mở màn cười … ” ( Bài ca tháng mười ), “ Những xác chết nằm không nhắm mắt < … > Đã sống lại làm người được sống / Đã đứng lên vĩnh viễn là người ” ( Bay cao ) … Có thể nói, đây là tứ thơ làm ra nội dung cốt lõi của Cách mạng ca trong sáng tác của Tố Hữu .
“ Đời trẻ lại. Tất cả đều những mạng ”. Có một thiên đường mặt đất ở quanh ta ( “ Miền Bắc thiên đường của những con tôi ” ). Đó là tứ thơ nổi lên trong Gió lộng. Nó ca tụng Cách mạng ở thời đại mới. Ở thiên đường này không còn đói nghèo ( “ Rũ sạch đơn độc, riêng không liên quan gì đến nhau, bần hàn ”. “ Hết khổ rồi, em nhỉ Hỉ Nhi ơi. Em mặc áo hoa, em đi hài ấm ” ), rất tự do, đầy hòa thanh hòa điệu ( “ Rất tự do nên tượi nhạc tươi vần ”. “ Người yêu người sống để yêu nhau ” ), người hóa thành thiên thần ( “ Từ kiếp vượn hỗn mang nguyên thủy ( … ) Ta đứng trên toàn cầu làm người ( … ) Như thiên thần bay giữa trăng sao ” ), tương lai rộng mở, đời từ nay thế là có hướng đi : “ Gió lộng đường khơi rộng đất trời ”. Ra trận ngợi ca Cách mạng bằng một tứ thơ khác : “ Lịch sử chọn ta làm điểm tựa ”, “ 31 triệu nhân dân ” ào ào “ Xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước ”, phơi phới một niềm tin “ làm người lính đi đầu ” .
Bàn về Cách mạng ca trong sáng tác của Tố Hữu, không hề không nhắc tới có một loạt bài thơ ca tụng vẻ đẹp của những loại tình cảm cách mạng, ví như tình “ tiền tuyến hậu phương – quân dân cá nước ” ( Cá nước ), tình son sắt thủy chung giữa miền xuôi và miền ngược, người kháng chiến với chiến khu cách mạng ( Việt Bắc ). Ông cũng có nhiều bài thơ ca tụng vẻ đẹp của quần chúng Cách mạng, như chú bé liên lạc ( Lượm ), anh bộ đội cụ Hồ thới kháng chiến chống Pháp ( Giữa thành phố trụi ), người chiến sỹ giải phóng quân thời chống Mĩ ( Tiếng hát sang xuân ), chị lao công ( Tiếng chổi tre ), hoặc những anh hùng liệt sĩ ( Người con gái Nước Ta, Hãy nhớ lấy lời tôi ). Nhưng có lẽ rằng Tố Hữu thành công xuất sắc hơn cả trong việc dựng tượng đài cho những bà mẹ Cách mạng Nước Ta, ví như Bà má Hậu Giang ( Bà má Hậu Giang ), bà bủ ( Bà mẹ Việt bắc, Bà bủ ), bà bầm ( Bầm ơi ), mẹ Suốt ( Mẹ Suốt ), mẹTơm ( Mẹ Tơm ) với nhiều hình ảnh giàu sức khơi gợi : “ Nước non muôn quí ngàn yêu / Còn in bóng má sớm chiều Hậu Giang ” ; “ Bầm ra ruộng cấy bầm run / Chân lội dưới bùn, tay cấy mạ non ” ; “ Ngẩng đầu mái tóc mẹ rung / Gió lay như sóng biển tung trắng bờ … ” ; “ Buồng mẹ – buồng tim – giấu chúng con ( … ) / Sống trong cát, chết vùi trong cát / Những trái tim như ngọc sáng ngời ” …
Trong “ Ca thi ” của Tố Hữu, đối tượng người dùng ca tụng là Đảng, Lãnh tụ và Cách mạng. Chủ thể phát ngôn ở đây chỉ hoàn toàn có thể là “ con ”, “ chúng con ”, hoặc là “ ta ”, “ tất cả chúng ta ” hiểu theo nghĩa là “ chiến sỹ đồng bào ” : “ Con nghe Bác tưởng như lời non nước. Tiếng rất lâu rồi và cả tiếng tương lai ”. “ Ta bên Người, Người tỏa sáng trong ta. Ta bỗng lớn ở bên người một chút ít ”. “ Ca thi ” là lời nói hướng thượng. Giống như “ Thệ ” và “ Hịch ”, nó là lời nói của khoảng trống “ tôn ti ”. Tuy nhiên, giữa chúng có một điểm độc lạ cơ bản. “ Thệ ” và “ Hịch ” là những lời nói biểu lộ xu thế chính trị hóa văn nghệ. Xu hướng thẩm mĩ hóa chính trị lại là đặc thù quan trọng nhất của “ Ca thi ”. Nó sử dụng thoáng đãng ngôn từ hình tượng để ảnh hưởng tác động vào trực cảm, trực giác. Ta hiểu vì sao “ Ca thi ” của Tố Hữu dồn mọi nỗ lực để kiến thiết hai loại hình tượng : hình tượng thị giác và hình tượng thính giác .
Vẽ tranh là cách tốt nhất để tạo ra hình tượng thị giác. Nhà thơ mời gọi : “ Anh hoạ sĩ làng Hồ, lại đây anh, mà vẽ ”. Ông trầm trồ : “ Nước non mình, đâu cũng đẹp như tranh ”. Đọc “ Ca thi ” của ông ta như được tận mắt nhìn thấy một bức tranh với mấy nét vẽ cơ bản .
Nét thứ nhất: vẽ động thái của đối tượng ca ngợi bằng cặp động từ “đi”, “đi tới” và “bay”, “bay lên”. Trong thơ Tố Hữu, ai cũng như đang “đi tới” (“Yêu biết mấy những con người đi tới”), đôi tay hóa thành “hai cánh” (“Hai cánh tay như hai cánh bay lên”), lòng người phấp phới “bay” (“Ta đi đây, lòng ta như bay”), đất nước là “cỗ xe trăm mã lực khổng lồ” do “Bàn bàn tay thần diệu của Bác Hồ. Cầm chắc lái, bay trên đường vạn dặm”, tất cả đều như đang “đi”, “đi tới”, “bay”, “bay lên”, “bay giữa trăng sao”. Về điểm này, tôi đã trình bày trong phần nói về “ngôn ngữ hội hè”, nên sẽ không bàn luận gì thêm.
Nét thứ hai : vẽ ra hình sắc của ngoài hành tinh. Nhà nghiên cứu và điều tra Trần Đình Sử nhận xét tinh xảo về ngôn từ giàu hình ảnh và sắc tố trong thơ Tố Hữu. Ông phát hiện : “ hình ảnh ngôn từ trong thơ Tố Hữu bộc lộ một quốc tế đang “ bừng sáng, bốc cháy, nóng bỏng ”. Tố Hữu “ thích nói đến mặt trời chân lý, mặt trời lên, đỏ như sao hoả, sáng sao kim, chói lọi khối sao băng, cả địa cầu thành ngôi sao 5 cánh, muôn vạn vì sao dẫn đường ”. Theo nhà nghiên cứu, Tố Hữu “ thích dùng những hình ảnh nóng cháy – ngọn đuốc thiêng liêng, tim ta làm ngọn lửa … ”, do đó, “ cả quốc tế trong thơ Tố Hữu, ngoại trừ bọn phản động, tổng thể đều phát sáng ” [ 10 ] .
Nét thứ ba: dùng các chi tiết ngoại hình “mặt”, “má”, “ngực”, “bàn chân”, “hai cánh tay” để vẽ ra một cơ thể cường tráng. Nó là cơ thể của “Cộng hòa ta nay tuổi mới mười ba”, của “Đất huy hoàng 25 tuổi trẻ”, của “các em”, “các anh”, “các chị”, của “những người trai, những cô gái yêu”. Tất cả đều trẻ trung và “trẻ mãi không già”. Người già nua, tật nguyền không bao giờ xuất hiện trong văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa nói chung, thơ Tố Hữu nói riêng. Mẹ Suốt, hay “các cụ bạch đầu quân” trong thơ Tố Hữu đều “trẻ lại”, “thành cách mạng” để “Lớp cha trước, lớp con sau. Đã thành đồng chí chung câu quân hành”. Ta hiểu vì sao, nhà thơ thường gắn cơ thể cường tráng của của “cộng hòa ta”, của “đất nước huy hoàng” với “xuân”, “mùa xuân”: xuân đất trời, xuân Tổ quốc và cả “xuân nhân loại”. Nổi bật trên cơ thể cường tráng kia là“mặt người rạng rỡ”, “Gương mặt người, ai cũng sáng long lanh”. Và trên gương mặt “rạng rỡ” ấy bao giờ cũng ửng lên đôi má “bồ quân” (“Ngơ ngác trông quanh lạ mấy lần. Hỏi thăm cô gái má bồ quân”), “má hây hây” (“Hỡi em đi học, hây hây má tròn”), “má hồng” (“Ga mới hồng đôi má. Cầu mới thơm mùi sơn”), “má đỏ dậy” (“… Có gì vui đấy. Hỡi em yêu? Mà má em đỏ dậy?” ), “má đỏ thắm” (“Em nói, em cười, má em đỏ thắm”), “má hường” (Những sắc đẹp đã ửng hường đôi má. Cộng hòa ta nay tuổi mới mười ba”). Hấp dẫn nhất là các chi tiết nói về “lồng ngực” (“Đường nở ngực. Những hàng dương liễu nhỏ”. “Giương ngực nở, đi đến bờ bến mới”. “Ngực dám đón những phong ba dữ dội”), “bàn chân”, ( “Những bàn chân từ than bụi, lầy bùn (…) Những bàn chân của Hóc Môn, ba tơ, cao Lạng (…) Những bàn chân đã vùng dậy đạp đầu…”. “Chân đạp bùn không sợ các loài sên”…), “bắp chân”, “bước chân”, “đôi vai” (“Bước trường chinh, bắp chân đã vững/ Gánh sơn hà vai cứng đảm đương”, “Bước chân ta vững như đồng như sắt”…). Chính những chi tiết như thế làm hiển hiện trước mắt người đọc một cơ thể trẻ trung, cường tráng, ngời ngời sắc xuân, hừng hực sức sống.
Hình tượng thị giác trong thơ Tố Hữu không chỉ là tranh vẽ, mà còn là tượng đài uy nghi, hoành tráng được khắc họa bằng ngôn từ khoa trương. Về điểm này, tôi cũng đã nói ở trên, nên không có gì phải bàn thêm .
Hình tượng thính giác cũng ảnh hưởng tác động can đảm và mạnh mẽ tới trực giác, trực cảm. Cách tốt nhất để “ Ca thi ” tạo ra hình tượng thính giác là hô khẩu hiệu. Nhan đề nhiều bài thơ của Tố Hữu tự nó đã là một khẩu hiệu : Hoan hô chiến sỹ Điện Biên, Vinh quang Tổ quốc tất cả chúng ta !. Người đọc hoàn toàn có thể nghe thấy những khẩu hiệu được nồng nhiệt hô vang trong nhiều tác phẩm của ông, ví như Huế tháng Tám ( “ Nước Ta ! Nước Ta ! Nước Ta muôn năm ” ), Hồ Chí Minh ( “ Hồ Chí Minh. Người trẻ mãi không già ! ” ), Sáng tháng Năm ( “ Nước Ta phải tự do. Thế giới phải tự do ! ” ), Hoan hô chiến sỹ Điện Biên ( “ Hoan hô chiến sỹ Điện Biên ! ”. ), Hai đồng đội ( “ Giữ độc lập, Tổ quốc tất cả chúng ta ! … Ngàn năm Triều – Việt một nhà ! ” ), Chào xuân 67 ( “ Mác – Lênin, vĩnh viễn mặt trơi ! ” ), Bài ca xuân 68 ( “ Tiến lên ! Toàn thắng ắt về ta ! ” ), Theo chân Bác ( “ HỒ CHÍ MINH ! HỒ CHÍ MINH ! ” ) …
Dĩ nhiên, trong thẩm mỹ và nghệ thuật, hiện thân của hình tượng thính giác là hình tượng âm nhạc. Cốt lõi cấu trúc của hình tượng âm nhạc là giọng điệu. Trong thẩm mỹ và nghệ thuật ngôn từ, nền tảng của giọng điệu là ngôn từ. Năm 1921, trong một khu công trình nghiên cứu và điều tra nổi tiếng, dựa vào cú pháp giọng điệu, lấy ngôn từ làm bản vị, B.M. Eikhenbaum đã chia câu thơ trữ tình Nga thành ba loại phong thái : điệu ca, điệu ngâm và điệu nói [ 11 ]. “ Ca thi ” trong sáng tác của Tố Hữu hầu hết thuộc điệu ngâm và điệu ca. Có thể nhận ra ba đặc thù cốt yếu về tổ chức triển khai ngôn từ của điệu ca trong “ Ca thi ” của Tố Hữu .
Thứ nhất: Câu cảm thán và câu nghi vấn tu từ với từ đánh dấu giọng. Nhiều bài thơ của Tố Hữu sử dụng dày đặc các câu cảm thán, câu chỉ định và câu nghi vấn tu từ hàm ý thán phục, ngưỡng mộ, tự hào với những từ đánh dấu giọng, như “ôi” (“Ôi ta biết cảm ơn ai đã sáng tạo cái tên người dũng sĩ!”.“Ôi sức trẻ! Xưa trai phù Đổng”, “Ôi hạnh phúc! Ta yêu vô tận” ), “đó” (“Lênin đó. Muôn triệu lần nảy nở (…) Lênin đó. Ngời ngời chân lí”. “Đời vui đó hôm nay mở cửa. Đời vui đó, tiếng ca đoàn kết”…), “biết bao” ( “Đẹp biết bao, cuộc chiến đấu anh hùng”), “sao” (“Đáng yêu sao, những mảnh đất bạc màu. (…) Nghe Đảng khuyên, bỗng thấy mình giàu”), “vì sao” ( “Vì sao nhỉ, anh em ơi có lúc. Ta vẩn vơ mơ tưởng trên đường”), “có thấy” ( “Này các chị các anh, đi trên đường có thấy/ Nước non mình đâu cũng đẹp như tranh?” ), “phải không” (“Phải không vậy, Trong tay ta, tất cả?” ), “phải chăng” ( “Phải chăng có những khúc đường nóng lạnh”). Quan trọng hơn, trong điệu ca, các từ đánh dấu giọng thường được đặt vào những vị trí xác định, ví như đầu câu, hoặt đầu mỗi nhịp thơ. Chẳng hạn:
Yêu biết mấy, những dòng sông bát ngát
Giữa đôi bờ dào dạt lúa ngô non
Yêu biết mấy, những con đường ca hát
Qua công trường thi công mới dựng mái nhà son !
Yêu biết mấy, những bước đi dáng đứng(…)
Yêu biết mấy, những con người đi tới …
Hoặc :
Vì sao ngày một thanh tân?
Vì sao người lại mến thân hơn nhiều?
Vì sao cuộc sống ta yêu.
Mỗi giây, mỗi phút, sớm chiều thiết tha ? ”
Vì sao mỗi hạt mưa sa?…
Thứ hai : Hơi thơ liền mạch. Tố Hữu triệt để sử dụng sức mạnh của tổng thể những loại gieo vần, vần lưng, vần chân, vần thông, vần gián cách, vần ngay trong nội bộ dòng thơ, gây ấn tượng không có sự ngưng giọng hay ngắt giọng, tạo ra hơi thơ liền mạch trong suốt toàn bài. Để bạn đọc tưởng tượng, xin dẫn đoạn mở đầu bài Hoan hô chiến sỹ Điện Biên :
Tin về nửa đêm
Hỏa tốc hỏa tốc
Con Ngữa bay lên dốc
Đuốc chạy sáng rừng
Chuông reo tin mừng
Loa kêu từng cửa
Làng bản đỏ đèn, đỏ lửa
Một đoạn khác trong bài Ta đi tới :
Đẹp vô cùng, Tổ quốc ta ơi!
Rừng cọ đồi chè, đồng xanh ngào ngạt
Nắng chói sông Lô, hò ô tiếng hát
Chuyến phà dào dạt bến nước Bình Ca…
Đã có rất nhiều khu công trình nghiên cứu và điều tra nghiên cứu và phân tích kĩ tổ chức triển khai vần điệu và hơi thơ liền lạc trong sáng tác của Tố Hữu, nên tôi thấy không cần nói gì thêm về đặc thù này .
Thứ ba : Điệu giọng réo rắt. Như đã nói, Tố Hữu khởi đầu viết “ Ca thi ” từ những bài Hồ Chí Minh, Huế tháng Tám, Vui bất tuyệt trong tập Từ ấy. Đem so sánh cú pháp giọng điệu trong Từ ấy với Việt Bắc và những tập thơ về sau của ông, ta thấy có sự độc lạ rất là cơ bản. Từ ấy có 34 bài thơ viết theo thể 8 tiếng, 18 bài thất ngôn, 9 bài ngũ ngôn, 11 bài lục bát và tuy nhiên thất lục bát. Như vậy ở đây, câu thơ 8 tiếng là sự ưu tiên lựa chọn số 1 của Tố Hữu. Không cần phải thống kê chi tiết cụ thể như vậy, ai cũng hoàn toàn có thể đoán được, từ Việt Bắc, đặc biệt quan trọng là ở những tác phẩm quan trọng nhất của Tố Hữu, ưu tiên lựa chọn số 1 của ông chắc như đinh sẽ là câu thơ lục bát và tuy nhiên thất lục bát. Ta biết, câu thơ 8 tiếng là hình thức câu thơ cơ bản của Thơ mới lãng mạn. Nó vốn là câu hát nói, viết theo lối cú pháp liên tục, làm thành câu thơ điệu nói văn minh. Thơ thất ngôn và tuy nhiên thất lục bát là mẫu sản phẩm của thơ ca trung đại. Lục bát là thể thơ dân gian. Câu thơ thất ngôn được tổ chức triển khai theo nguyên tắc cú pháp song hành, tạo ra vẻ đẹp trang nghiêm. Trong sáng tác của Tố Hữu, ngay cả lục bát cũng cũng được viết bằng cú pháp song hành như vậy. Chẳng hạn, hầu hết những câu 8 tiếng trong bài Việt Bắc đều được chia thành hai vế đăng đối với nhau :
Mình đi, có nhớ những ngày
Mưa nguồn suối lũ / / những mây cùng mù
Mình về, có nhớ chiến khu
Miếng cơm chấm muối / / mối thù nặng vai
Mình về, rừng núi nhớ ai
Trám bùi để rụng / / măng mai để già
Mình đi, có nhớ những nhà
Hắt hiu lau xám / / đậm đà lòng son
Mình về còn nhớ núi non
Nhớ khi kháng Nhật / / thuở còn Việt Minh
Nhưng về cơ bản, thơ lục bát được tổ chức triển khai theo qui tắc cú pháp trùng điệp và hồi hoàn. Qui tắc này bộc lộ ở cách gieo vần : vần lưng ( chữ cuối của câu lục vần với chữ thứ 6, hoặc chữ thứ tư của câu bát ) và vần chân ( chữ cuối của câu bát vần với chữ cuối của câu lục ở cặp thơ tiếp theo ). Cú pháp hồi hoàn, trùng điệp là nền tảng của điệu ru. Cú pháp đăng đối, song hành là cơ sở của điệu ngâm. Xét từ phong thái giọng điệu, hành trình dài thơ của Tố Hữu mở màn từ điệu nói ( Từ ấy ), rồi chuyển qua điệu ngâm và điệu ru ( Các tập Việp Bắc, Gió lộng, Ra trận. Máu và hoa ). Điệu ngâm, điệu ru cùng với tổ chức triển khai vần điệu linh động, phong phú đã mang lại cho câu thơ của ông một giọng điệu cực kỳ réo rắt .
Có thể nói, Sáng tháng năm, Việt bắc, Ba mươi năm đời ta có Đảng, Bài ca mùa xuân năm 1961, Mẹ Suốt, Kính gửi cụ Nguyễn du, Theo chân Bác, Nước non ngàn dặm là những bản Lãnh tụ ca, Đảng ca và Cách mạng ca thuộc loại réo rắt nhất trong lịch sử vẻ vang thi ca hiện thực xã hôi chủ nghĩa .
4. Đại cáo. Tôi dùng khái niệm này trước hết để chỉ những tác phẩm ví như Huế tháng tám, Hoan hô chiến sĩ Điện Biên, Ta đi tới, Ba mươi năm đời ta có Đảng, hay Nước non ngàn dặm. Đó là những tác phẩm được Tố Hữu viết ra để đánh dấu một sự kiện, kết thúc một giai đoạn lịch sử, công bố một thắng lợi. Văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa nói chung, thơ Tố Hữu nói riêng, là văn học của thắng lợi. Cho nên, quá già nửa sáng tác của Tố Hữu mang dáng dấp, hơi hướm của “Đại cáo”. Xin đọc đoạn mở đầu bài Chào xuân 67:
Đất nước ta ơi
Xin bắn hai mươi phát đại bác vang trời
Chào xuân 67!
Xuân của chúng ta
Nam Bắc hai miền chiến công lừng lẫy!
Báo cho anh em bè bạn gần xa
Tin vui của chiến trường chống Mỹ!
Đó là phần mở màn của một văn bản mang phong thái “ Đại cáo ”. Nó chẳng khác gì cái khởi đầu của bài Ba mươi năm đời ta có Đảng :
Anh chị em ơi!
Ba mươi năm đời ta có Đảng
Hôm nay ôn lại quãng đường dài…
Ngọt bùi nhớ lúc đắng cay
Ra sông nhớ suối, có ngày nhớ đêm
Mùa xuân đó, con chim én mới
Rộn đồng chiêm, chấp chới trời xanh
Đời ta gương vỡ lại lành
Cây khô cây lại đâm cành nở hoa.
Cho nên, “ Đại cáo ” cũng là một khuôn mẫu từ chương có vị trí quan trọng trong sáng tác của Tố Hữu. Chủ thể phát ngôn của nó là “ Ta ”, “ Chúng ta ”. Nó nhân danh quốc gia, Tổ quốc để nói với “ Chúng con ”, với “ Chiến sĩ đồng bào ”. Cũng như “ Hịch ”, lời nói của nó khi nào cũng cất lên từ trên cao, vang xa giữa một khoảng trống công cộng. Nền tảng cấu trúc của nó là một câu truyện lịch sử dân tộc. Trong Hoan hô chiến sỹ Điện Biên có câu truyện “ Năm mươi sáu ngày đêm khoét núi, ngủ hầm, mưa dầm, cơm vắt ”. Trong Ta đi tới có câu truyện “ Kháng chiến ba ngàn ngày không nghỉ. Bắp chân, đầu gối vẫn săn gân ”. Ở Vinh quang Tổ quốc tất cả chúng ta, nhà thơ “ Trông lại quãng đường qua máu đỏ ” để kể chuyện “ Trải mười năm chiến đấu gian lao. Trông mình nay đã lớn cao … ”. Trong hàng loạt tác phẩm khác, như Đường sang nước bạn, Em ơi … Ba Lan, Theo chân Bác, Nước non ngàn dặm, Đường của ta đi … cũng có những câu truyện trường thiên lịch sử vẻ vang như vậy. Rất dễ nhận ra, câu truyện lịch sử dân tộc trong thơ Tố Hữu khi nào cũng có hai nội dung chính : lập cáo trạng tội ác quân địch và liệt kê chiến công nối tiếp chiến công, mở ra một cục diện mới. Đây là cặp chủ đề tạo thành khuôn mẫu nội dung của thể “ Cáo ”. Cũng chính cặp chủ đề ấy đã biến “ Đại cáo ” trong sáng tác của Tố Hữu thành một mô thức tu từ tổng hợp. Chẳng hạn đây là đoạn “ Ca thi ” với toàn bộ những đặc trưng cơ bản của nó trong Ba mươi năm đời ta có Đảng :
Máu áo mới nâu non nắng chói
Mái trường tươi roi rói ngói son
Đã nghe nước chảy lên non
Đã nghe đất chuyển thành con sông dài
Đã nghe gió ngày mai thổi lại
Đã nghe hồn thời đại bay cao…
Núi rừng có điện thay sao
Nông thôn có máy làm trâu cho người
Đời hết kẻ sống lười ăn bám
Đời của ai dũng cảm hy sinh
Những người lao động quang vinh
Chúng ta là chủ của mình từ đây…
Nghìn năm giấc mộng đêm ngày
Ba mươi năm Đảng, hôm nay có mình
Nhưng trong Ba mươi năm đời ta có Đảng còn có cả “ Thệ ” :
Dù khi tắt lửa tối trời
Vững lòng quyết sống không rời Đảng ta
lẫn “ Hịch ” :
Hỡi quốc dân, hỡi đồng bào!
Có gươm, có súng, có dao hãy dùng
Quyết kháng chiến đến cùng cứu nước!
Toàn dân trông phía trước, tiến lên!
Nhìn chung, từ Việt Bắc, nhất là ở những tập Gió lộng, Ra trận, Máu và hoa, thơ Tố Hữu là hình thức tổng hợp của những mô thức tu từ. Trong sáng tác của ông vừa có tiếng nói hướng thượng cung kính của “ chúng con ”, của “ chiến sỹ đồng bào ” cất lên từ phía dưới, vừa có lời nói sang chảnh, “ quyền uy ” của “ ta ”, “ Chúng ta ”, của Đảng, Lãnh tụ, của Tổ quốc vang lên từ ở bên trên. Bốn mô thức tu từ Thệ – Hịch – Ca thi – Đại cáo ứng với đối sánh tương quan Lever của những chủ thể trong sự kiện tiếp xúc và mạng lưới hệ thống phân vai trên bức tranh quốc tế như những thẩm quyền diễn ngôn trong sáng tác của Tố Hữu. Chúng thực sự biến thi pháp phát minh sáng tạo thành thi pháp của cái điển mẫu, mang lại vị thế quyền lực tối cao cho diễn ngôn văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa .
V. Kết. Tôi chỉ rút ra hai kết luận để khép lại bài viết này:
Thứ nhất : Sáng tác của Tố Hữu bao trùm một thời kì rất dài, với nhiều bước ngoặt thăng trầm trong lịch sử dân tộc dân tộc bản địa. Ông sáng tác từ năm 1937 đến 1992, đời thơ của ông liền một mạch, gắn chặt với quy trình tăng trưởng của nền văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa Việt Nam từ khi hình thành, cho đến lúc nở rộ, quy phạm hoá, rồi giải qui phạm, trở thành hiện tượng văn hóa – lịch sử vẻ vang được dữ gìn và bảo vệ kĩ trong ‘ kho tàng trữ ” của thời hạn. Lịch sử sáng tác của ông là một phần lịch sử dân tộc văn học dân tộc bản địa. Ông tạo ra cả một mạng lưới hệ thống điển phạm cho nền văn nghệ hiện thực xã hội chủ nghĩa. Không cần kể nhan đề những tác phẩm rất rõ nghĩa, kiểu như Người đổi khác đời tôi, người đổi khác thơ tôi ( thơ Chế Lan Viên ), Đảng đã cho tôi sáng mắt sáng lòng ( nhạc Phạm Tuyên ), ai cũng thấy, hàng loạt nội dung những sáng tác xuất sắc ưu tú nhất của văn nghệ hiện thực xã hội chủ nghĩa Việt Nam, từ văn xuôi, như Con trâu ( Nguyễn Văn Bổng ), Vùng mỏ ( Võ huy Tâm ), Xung kích, Vỡ bờ ( Nguyễn Đình Thi ), Đất nước đứng lên, Rừng xà nu ( Nguyên Ngọc ), Truyện Tây Bắc, Miền Tây ( Tô Hoài ), Cửa biển ( Nguyên hồng ), Dấu chân người lính ( Nguyễn minh Châu ), Bão biển, Đất mặn ( Chu Văn ), qua thơ, như Ngọn quốc kì, Hội nghị nước nhà, những tập Riêng chung, Một khối hồng, Hai đợt sóng, Hồn tôi đôi cánh ( Xuân Diệu ), Trời mỗi ngày lại sáng, Đất nở hoa, Bài thơ cuộc sống ( Huy Cận ), Hoa ngày thường-Chim báo bão, Những bài thơ đánh giặc, Đối thoại mới, Ngày vĩ đại, Hoa trước lăng Người ( Chế Lan viên ), cho tới kí, như Ở Rừng ( Nam Cao ), Sông Đà ( Nguyễn Tuân ) … đều không vượt ra ngoài khuôn khổ của kế hoạch diễn ngôn, ngôn từ thế giới quan và những mô thức tu từ của thơ Tố Hữu. Chẳng những thế, trong số những nhà văn, nhà thơ cùng thế hệ với Tố Hữu và những cây bút sau ông vài thế hệ, không một ai đủ sức phân thân vào tổng thể những chủ thể tiếp xúc, nhập vào toàn bộ những “ vai truyền thuyết thần thoại ” trên bức tranh quốc tế của văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa để tạo ra những sáng tác hoàn toàn có thể cất lên tiếng nói sang sảng đầy quyền uy của “ Hịch Văn ” và “ Đại Cáo ”. Từ Xuân Diệu, Tế Hanh, Nguyễn Đình Thi, Nguyên Ngọc, Hoàng Trung Thông, Trần Hữu Thung, Nguyễn Quang Sáng, Anh Đức, Phan Tứ, Nguyễn Minh Châu …, cho tới sau này, Phạm Tiến Duật, Bằng Việt, Lưu Quang Vũ, Xuân Quỳnh, Vũ Quần Phương …, toàn bộ bọn họ chỉ hoàn toàn có thể viết “ Thệ văn ”, hay ‘ Ca thi ”, cất tiếng nói về “ Mẹ Tổ quốc ”, hoặc “ chúng con anh hùng ”. Tức là cho đến nay, trong nghệ thuật và thẩm mỹ ngôn từ, Tố Hữu vẫn là tác gia số 1 của những tác phẩm Đảng ca và Lãnh tụ ca xuất sắc ưu tú nhất. Với ý nghĩa như vậy, sáng tác của Tố hữu thự sự là bức tranh thu nhỏ của nền văn học hiện thực hội chủ nghĩa Việt Nam .
Thứ hai : Văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa ghi lại bước quy đổi cực kỳ quan trọng của lịch sử vẻ vang văn hóa truyền thống của quả đât. Đến đây, trên một khoanh vùng phạm vi to lớn, nghệ thuật và thẩm mỹ tân tiến có xu thế quay về với những truyền thống lịch sử từ chương. Sáng tác của M. Gorki, V.V. Maijakovski, A.N. Tolstoi, A.A. Fadeev, D. Furmanov, A.X. Xerafimovich, F. Gladkov, L. Leonov, K. Fedin ( Nga ), E. Jones ( Anh ), G. Herwegh, G. Weerth, F. Freilligrath ( Đức ), E. Pottier ( Pháp ), Lỗ Tấn ( Trung Quốc ) và nhiều nhà văn, nhà thơ Nước Ta cung ứng nguồn tư liệu vô giá để ta suy ngẫm về mạng lưới hệ thống lí thuyết của những lí luận gia văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa. Các lí luận gia của Liên Xô, Cộng hòa dân chủ Đức, Trung Quốc và cả ở Nước Ta trước kia đều chứng minh và khẳng định hiện thực xã hội chủ nghĩa là giải pháp sáng tốt nhất, thẩm mỹ và nghệ thuật hiện thực xã hội chủ nghĩa là con đẻ của thời đại mới, của một thế giới quan và hệ tư tưởng mới. Nhưng sáng tác của những nhà văn nói trên lại chứng tỏ, văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa gắn rất chặt với quá khứ văn hóa truyền thống của quả đât. Những gì tôi trình diễn trong tiểu luận này cũng chỉ nhằm mục đích chứng tỏ : là lá cờ đầu của nền văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa Việt Nam, thơ Tố Hữu trở thành kho “ kí ức thể loại ” ( M.M. Bakhtin ), nơi lưu giữ vững chãi mạng lưới hệ thống điển phạm – từ kế hoạch diễn ngôn, ngôn từ thế giới quan, cho tới những mô thức tu từ – của nghệ thuật và thẩm mỹ từ chương truyền thống lịch sử phương Đông .
LN
Đồng Bát. Tháng 3/2015 .
Nguồn : Lã Nguyên, Phê bình kí hiệu học ( Đọc văn như thể hành trình dài tái thiết ngôn từ ), Nxb Phụ nữ, 2018, tr. 188 – 235
NGUYỄN DUY, NHÀ THƠ DU/RU CA
Thay lời bạt
Là ta, ta hát những lời của ta
Nguyễn Duy
Cuối những năm 1980, tôi tập viết cho mục “ đến với những bài thơ hay ” của báo Người TP.HN và Văn Nghệ. Trong số đó, có hai bài tôi ưng nhất là Lại về tỉnh nhỏ của Yến Lan, và đặc biệt quan trọng là Đò Lèn và sự giải cổ tích hóa trong thơ Nguyễn Duy. Hôm tôi đến Văn Nghệ lấy báo biếu, nhà thơ Trần Ninh Hồ, trưởng ban thơ, bảo : Tôi đã cứu cho ông một bàn thua trông thấy ! Nhìn khuôn mặt nghệt của tôi, anh lý giải : đó là tôi đã bỏ đi chữ hóa trong cụm từ cổ tích hóa của ông. Tôi kêu lên, ông Hồ ơi, ông Hồ ơi, ông giết tôi rồi. Các thời đại sau – cổ tích thì không còn cổ tích nữa, chỉ có sự cổ tích hóa mà thôi. Bà ngoại Nguyễn Duy trong bài Đò Lèn, bằng thân phận cực nhọc, bi đát của mình đã giải những cái mà người ta muốn cổ tích hóa, truyền thuyết thần thoại hóa nó .
Từ ngày đó, tôi không có duyên gặp Nguyễn Duy và thơ anh nữa. Chỉ gần đây, tôi mới gặp lại thơ Nguyễn Duy, nhưng không phải trực tiếp, mà qua khu công trình Nguyễn Duy nhà thơ hiện – đại – cổ – điển Nước Ta ( Thực hành nghiên cứu và phân tích diễn ngôn nghệ văn học ) của ông bạn tôi, người cùng một lứa bên trời lận đận, nhà phê bình La Khắc Hòa / Lã Nguyên. Đọc tác phẩm của Hòa, tôi sửng sốt thấy cái trực giác bé mọn của mình thời xưa, nay đã được anh dùng triết lý diễn ngôn tiến hành thành một khu công trình khoa học giàu tính học thuật và rất là mới lạ. Nhưng, có lẽ rằng, để cho những đầu óc học đường khỏi kinh ngạc, La Khắc Hòa đa phần vẫn sử dụng lại bộ công cụ của thi pháp học : như tên những chương đáng lẽ ai nói thì hình tượng tác giả / kiểu nhà thơ / nhân vật trữ tình ; nói cái gì thì thể tài và cảm hứng ; nói như thế nào thì ngôn từ và giọng điệu .
Thao tác tiên phong, một thao tác của ngữ học cấu trúc, được tác giả sử dụng triệt để ở đây, là lưỡng phân đối tượng người dùng điều tra và nghiên cứu. Đó là sự phân đôi : một đằng là văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa, thống ngự tuyệt đối ở TT vừa là chuẩn chính thống ( ý thức hệ ) vừa là chuẩn chính thức ( được nhà nước đóng dấu xác nhận ) và đằng kia là dòng văn học từ lệch chuẩn đến nghịch chuẩn, những đốm lửa trên cánh đồng cỏ khô. Tiêu biểu cho văn học thứ nhất là Tố Hữu, lá cờ đầu của thơ ca cách mạng, còn cho văn học thứ hai, trong mắt La Khắc Hòa, là Nguyễn Duy. Các lưỡng phân ở Lever nhỏ hơn, là những hệ quả, như kiểu nhà thơ thì : 1 ) thi sĩ – chiến sỹ và 2 ) thi sĩ của chúng sinh. Hai kiểu nhà thơ này sẽ tạo ra hai quốc tế nghệ thuật và thẩm mỹ khác nhau, được biểu trưng bằng hai nhân vật trữ tình .
Nhân vật trữ tình trong thơ Tố Hữu là người chiến sỹ. Đó là con người tính năng, sinh ra để ship hàng những điều lớn lao như Đảng, giai cấp, để “ tôn thờ chủ nghĩa. ” Anh ta nhận lãnh vai trò cứu thế, đồng thời sáng thế. Còn nhân vật trữ tình trong thơ Nguyễn Duy là người dân, nổi chìm cùng thập loại chúng sinh. Vai trò của nó chỉ là “ hạt bụi, ” “ bụi người ” ( Bình tâm làm hạt bụi người mà bay ), là “ hạt cát ” ( Hạt cát có cái gì bất diệt ). Bởi vậy, nó chỉ có một thân phận ! Cái thân phận duy nhất của nó là làm dân, thân phận của nhân dân. Từ đó, cảm hứng của hai loại nhân vật trữ tình này cũng đối nghịch nhau. Một đằng là cảm hứng sử thi, xúc động với những điều to lớn, cao vời vợi, đặc biệt quan trọng với người cha anh minh. Còn đằng kia là cảm hứng đời thường, xúc động với đồng ruộng, cỏ cây, con cò con vạc, ông bà, cha mẹ, vợ con, với những cảnh đời khóc cười lẫn lộn, kết tính ở hình tượng người mẹ, hiền mẫu ( Ta đi trọn kiếp con người / Cũng không đi hết mấy lời mẹ ru ) .
Bởi thế, người cha là “ vui ca ” ( tin vui, vui lên, vui từ, đời vui, vui ra trận … ), người mẹ là “ ru buồn. ” Hai khẩu khí này, hai diễn ngôn này không hề cứ tuy nhiên sóng đi như mặt đất và khung trời, mà phải có lúc gặp nhau ở chân trời. Thế là xảy ra đối thoại. Nền văn học cuộc chiến tranh giờ đây đã thành cuộc chiến tranh văn học. Nhưng đó là khủng hoảng cục bộ để tăng trưởng. La Khắc Hòa đã nghiên cứu và phân tích rất thâm thúy và tinh xảo về sự quy đổi từ ngôn từ nhà binh sang ngôn từ hoạt động và sinh hoạt, ngôn từ làng quê trong thơ Nguyễn Duy .
Như vậy, thực hành thực tế nghiên cứu và phân tích diễn ngôn của La Khắc Hòa đã cấp cho người đọc một cái nhìn tổng thể và toàn diện về thơ Nguyễn Duy. Đọc từng bài thơ, từng tập thơ của Nguyễn Duy một cách độc lập ta đã thấy thơ Duy hay rồi, vì mỗi chúng đều có giá trị tự thân. Nhưng đọc anh trong một cấu trúc tổng thể và toàn diện thì mới thấy bật lên giá trị tư tưởng lớn lao của thơ Duy. Anh là nhà thơ của nhân dân. Anh mang căn cước người dân ( Con dấu chìm chạm khắc trong xương ). Ở Âu châu thời trung đại và tân tiến, có những thi sĩ – ca sĩ hát rong, mang tiếng nói tự do của mình đến với mọi người, vượt qua những rào cản ngôn từ, địa dư và vương quốc. Việt Nam có những người hát xẩm ở những chợ phiên ở làng quê và ở những nhà ga bến tàu nơi thành thị. Thơ Nguyễn Duy là xẩm văn minh, lời hát xẩm của thời tân tiến. Duy muốn đem thơ mình “ hát cho đồng bào tôi nghe, ” muốn viết thơ mình lên mẹt, lên lịch cho đồng bào anh đọc. Anh gọi nó một cách vui nhộn là xẩm ngọng. Trước Duy, nhà thơ Lê Đạt cũng đã tự gọi sáng tác của mình là thơ ngọng nói. Nói ngọng là một lỗi phát âm, lỗi ngôn từ, nhưng ngọng nói là cố ý mắc lỗi nhằm mục đích ship hàng cho một ý đồ tư tưởng / thẩm mỹ và nghệ thuật nào đó. Chữ ngọng trong thơ ngọng nói và xẩm ngọng bộc lộ sự lệch chuẩn, nghịch chuẩn và phá chuẩn của Lê Đạt và Nguyễn Duy .
Thế hệ chúng tôi sinh ra trong cuộc chiến tranh chống Pháp, học tập dưới mái trường xã hội chủ nghĩa, lớn lên trong cuộc chiến tranh chống Mỹ, nên khó tránh khỏi bị điều kiện kèm theo hóa. Để hoàn toàn có thể thoát khỏi sự chương trình hóa này, yên cầu phải có một khí chất cá thể đặc biệt quan trọng và can đảm và mạnh mẽ. Ngay Nguyễn Duy ở những tập thơ đầu, nhất là những bài thơ được Trao Giải báo Văn Nghệ, tuy có những hạt lấp lánh lung linh, nhưng chung quy vẫn là thơ đường ray. Chỉ sau này, nhờ có khí chất và thưởng thức riêng, Nguyễn Duy mới đi được vào hành trình dài lệch chuẩn, nhất là ở bộ ba thơ Đánh thức tiềm lực, Nhìn từ xa … Tổ quốc và Kim Mộc Thủy Hỏa Thổ. Lệch chuẩn thứ nhất là xa rời thơ tiền tân tiến, thơ phản ánh hiện thực, để đi vào thơ văn minh. Lệch chuẩn thứ hai là xa rời thơ tân tiến để trở thành hiện – đại – cổ – điển. Có thể nói, sự sinh ra những nhà thơ hiện – đại – cổ – điển như Tô Thùy Yên, Phùng Cung, Nguyễn Duy là một bước rẽ ngang độc lạ của thi pháp thơ Nước Ta. Có thể thơ tân tiến đã đi đến thiên đỉnh, nếu bước nữa sẽ xế sang sườn kia. Có thể ngưỡng nghệ thuật và thẩm mỹ của người Việt ưu thích một vẻ đẹp quen thuộc, dịu nhẹ, như vầng trăng, hơn là vẻ đẹp lạ lẫm, chói chang như mặt trời .
Trước đây, tôi cứ xác định La Khắc Hòa là một trong không nhiều nhà lý luận, ngôi đầu bảng trong phân vai của Khoa học Văn học, vì anh không chỉ dạy lý luận mà còn dịch và viết nhiều về lý luận. Nhưng sau cuốn Ký hiệu học văn học thì sự đinh ninh của tôi không ít lung lay : liệu La Khắc Hòa có “ thoái triển ” trở thành nhà phê bình ? Tôi còn ngại chưa tiện nói với anh điều đổi khác này. Mới đây thôi, trong câu truyện với tôi, tự nhiên Hòa nói : đám phê bình già lúc bấy giờ còn sót lại chỉ còn có tôi và anh … Thế là La Khắc Hòa, tôi nghĩ, đã tự minh định mình là nhà phê bình. Cùng là nhà phê bình có triết lý, nhưng anh là kim chỉ nan từ trên xuống, còn tôi là triết lý từ dưới lơn. Nhà phê bình khác nhà lý luận ở chỗ một người thì nói ra, một người thì nói về. Nói ra thì cần có đậm cá tính và bản lĩnh. La Khắc Hòa ở Nguyễn Duy nhà thơ hiện – đại – cổ – điển Nước Ta này là một nhà phê bình có đậm chất ngầu và bản lĩnh .
Chùa Thầy, 12 – 2020
Đỗ Lai Thúy
[ 1 ] Về “ thể loại gốc ”, xin xem : N.D. Tamarchenko. – Sự tiến hóa của thể loại văn học / / N.D. Tamarchenko ( Chủ biên ). – Lí thuyết thể loại văn học, “ Academa ”, M., tr. 15-51 ( tiếng Nga ) .
[ 2 ] Tố Hữu. – Thơ. Nxb “ Hội nhà văn ”, H., 2008, tr. 84. Mọi trích dẫn thơ Tố Hữu ở phần tiếp theo đều được rút từ nguồn này
[ 3 ] Tập thơ đầu tay của Tố Hữu lấy nhan đề là Thơ, xuất bản năm 1946, gồm những tác phẩm được sáng tác trong khoảng chừng 10 năm lê dài từ 1937 đến 1946. Năm 1959, trong lần tái bản, nhan đề Thơ được đổi thành Từ ấy, 72 bài thơ trong đó được chia thành ba phần với tiêu đề : Máu lửa ( 27 bài ), Xiềng xích ( 30 bài ) và Giải phóng ( 15 bài ) .
[ 4 ] Xin xem : Lã Nguyên. – Văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa như một hệ hình tiếp xúc nghệ thuật và thẩm mỹ / / “ Nghiên cứu văn học ”, 2012, số 8, tr. 3-21 .
[ 5 ] Về yếu tố này xin xem : A.A. Gvozdeva. – Bức tranh quốc tế bằng ngôn từ – đặc thù di truyền và ngôn ngữ văn hóa ( Dựa trên tư liệu lấy từ những tác phẩm văn học của những tác giả viết bằng tiến Anh và tiếng Nga ). – Krasnodar, 2004 .
[ 6 ] Xem : Lã Nguyên. – Vị thế của văn học trên sân chơi văn hóa truyền thống trong tiến trình lịch sử vẻ vang / / ” Nghiên cứu văn học ”, 2009, số 7, tr. 3-20 .
[ 7 ] Về thực chất từ chương của văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa, xin xem : E. Chernoivanhenko. – Tiến trình văn học trong ngữ cảnh văn hoá – lịch sử vẻ vang. Sự tăng trưởng và đổi khác những mô hình văn học và những mô hình ý thức văn học – thẩm mỹ và nghệ thuật trong văn chương Nga từ thế kỉ XI đến thế kỉ XX. – Nxb “ Majax ”, Odessa, 1997, tr. 487 – 688 .
[8] Trần Đình Sử.- Thi pháp thơ Tố Hữu.- Nxb “Tác phẩm mới”, 1987, tr. 51.
[ 9 ] Về xu thế trữ tình chính trị của thơ Tố Hữu, xin đọc : Trần Đình Sử. – Thi pháp thơ Tố Hữu. – Tlđd, tr. 24-40 .
[ 10 ] Trần Đình Sử. – Thi pháp thơ Tố Hữu, Tlđd, tr. 256 – 257 .
[ 11 ] Xem : B.M. Eikhenbaum. – Nhạc điệu câu thơ trữ tình Nga – Những yếu tố phương pháp luận / / Tạp chí “ Lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật và thẩm mỹ ”, số 4, tháng 12/2012, tr. 57
Source: https://thevesta.vn
Category: Phật Pháp
