Bản đồ địa hình – Wikipedia tiếng Việt

Bản đồ địa hình trong đồ bản hiện đại, là loại bản đồ biểu diễn chi tiết và định lượng các đặc trưng của địa hình địa vật theo một hệ tọa độ địa lý xác định.

Định nghĩa truyền thống đòi hỏi một bản đồ địa hình phải hiển thị các chi tiết của cả thiên nhiên và con người tạo ra. Định nghĩa hiện đại thì do Trung tâm Thông tin Canada đưa ra: Bản đồ địa hình là biểu diễn đồ họa đầy đủ và chính xác các chi tiết văn hóa và tự nhiên trên mặt đất.[1]

Trên Bản đồ địa hình, bề mặt đất liền và đáy biển của Trái Đất được màn biểu diễn bằng những đường đồng mức, là đường nối những điểm có cùng độ cao xác lập, và những đường đồng mức khác nhau thì không giao nhau. Các chi tiết cụ thể khác thì trình diễn bằng ký hiệu theo một quy ước nào đó, và ở những nước khác nhau thì thường không hẳn được thống nhất. Thiếu thống nhất cũng xảy ra trong lựa chọn hệ tọa độ địa lý và chiêu thức chiếu, tức là cách chuyển tải tọa độ đối tượng người dùng trên mặt đất vốn cong lên mặt giấy phẳng .

Bản đồ địa hình thường được công bố như là một loạt tờ bản đồ, có thể gồm nhiều tấm bản đồ ghép lại. Các tấm này được đánh chỉ số (Index) sao cho nó đơn nhất trên toàn thế giới.

Bản đồ địa hình cũng hoàn toàn có thể được lập cho những hành tinh và vệ tinh, tùy theo mức độ số liệu thu thấp được .

Các quy ước[sửa|sửa mã nguồn]

Phần chính của bản đồ địa hình là địa hình trình diễn bằng đường đồng mức, có khoảng chừng cao đều tùy thuộc địa hình và tỷ suất bản đồ. Đường đồng mức gián đoạn ở những sườn dốc, núi đá, … Tại vùng đồng bằng hoàn toàn có thể thêm những đồng mức phụ, chẳng hạn mức + 2,5 m màn biểu diễn bằng nét đứt [ 2 ]. Các điểm trên cao hoặc điểm đặc trưng thường có giá trị độ cao ghi kèm .

Các vùng nước được xác định theo độ cao của mực nước trung bình, ví dụ mặt Biển Chết là -429 m, mặt hồ Ba Bể ở Việt Nam là +145 m, và từ đó xác định ra ranh giới vùng nước, hay đường bờ vùng nước. Vùng nước thường được tô màu lam nhạt (lam sáng màu), đôi chỗ có ghi giá trị độ cao. Mảng vùng nước không gắn với độ cao xác định, tức là mảng của một con sông thì độ cao mực nước có thể khác nhau, ví dụ như mực nước sông Hồng khác nhau tại Lào Cai và tại Nam Định.

Các đối tượng khác nhau được thể hiện trên bản đồ bằng các dấu hiệu hoặc biểu tượng, đôi khi kèm theo chữ tên hay kiểu đối tượng. Ví dụ, phân loại đường sá bằng kiểu vẽ đường và màu vẽ. Các suối có phân biệt theo mùa nước. Độ che phủ thực vật thì là mảng màu và biểu tượng nhóm cây kèm theo tên loại cây phổ biến ở đó, ví dụ “khộp“.

Các dấu hiệu hoặc biểu tượng được chú giải ở ô chú giải, lập cho nhóm tấm bản đồ cho những đối tượng có trong nhóm đó, tức là có thể không có ở một vài tấm. Thường thì không đưa vào biểu tượng cho đối tượng không có ở vùng đó. Điều này dẫn đến thực tế biên tập biểu tượng đôi khi là theo thói quen của phái những người tham gia biên soạn. Ví dụ tại Việt Nam trên bản đồ 1:50000 đối tượng miếu thờ được biên tập chi tiết ở các tờ phía nam, nhưng ít thấy ở các tờ phía bắc.

Tỷ lệ và độ đúng chuẩn[sửa|sửa mã nguồn]

Tỷ lệ của bản đồ là tỷ số giữa một khoảng cách đo trên bản đồ và khoảng cách ngoài thực địa. Nó thường biểu diễn ở dạng 1:M, với M chỉ khoảng cách thực tế lớn gấp bao nhiêu lần khoảng cách tương ứng đo trên bản đồ. Ví dụ bản tỷ lệ 1:50.000 thì 1 cm ứng với 500 m ngoài thực địa.

Bản đồ có tỷ lệ lớn thì càng chi tiết và tương ứng với số M nhỏ. Bản đồ tỷ lệ nhỏ kém chi tiết hơn và có số M lớn.

Độ đúng chuẩn tọa độ những địa vật được quy ước là 0,3 mm trên bản đồ, ví dụ ở tỷ suất 1 : 100000 là 30 m. Tuy nhiên với đối tượng người dùng dạng đường hay đa giác thì ảnh hưởng tác động của đồ hình làm nó không mang nhiều ý nghĩa .

Nguồn tài liệu lập bản đồ[sửa|sửa mã nguồn]

Các bản đồ văn minh là tác dụng của một quy trình sản xuất phức tạp, khởi đầu với việc lập kế hoạch và thực thi chuyến bay để chụp ảnh trên không. Các máy lập thể quang học hoặc số hóa, được sử dụng để quy đổi hình ảnh ra bản đồ theo mạng lưới hệ thống tọa độ ấn định .Ảnh vệ tinh đang thay thế sửa chữa dần ảnh máy bay. Kết quả được phối hợp thừa kế những thông tin bản đồ đã có, để cho ra phiên bản mới tương thích thực tiễn hơn. Công nghệ mới cho ra tài liệu số hóa. [ 3 ]Nguồn tài liệu tên những đối tượng người dùng, trong đó có địa điểm, vốn là yếu tố phức tạp. Nó được chỉnh sửa và biên tập theo quy tắc ” tốt nhất hoàn toàn có thể “, và do đó được chia ra những nhóm nguồn :

1. Các điều tra trực tiếp, là nguồn cho tên lần đầu tiên được đưa lên bản đồ, hoặc hiệu đính tên đã có.
2. Kế thừa từ các biên tập có trước.
3. Vay mượn từ những bản đồ nước khác khi không có điều kiện tiếp cận đối tượng.

Lập bản đồ tại Nước Ta[sửa|sửa mã nguồn]

Tại Việt Nam trước đây các tên phần lớn kế thừa từ bản đồ do người Pháp lập cho Đông Dương thời những năm 1940 về trước. Hiện nay cơ sở dữ liệu “tên” được coi là đầy đủ cho vùng. Tuy nhiên hoạt động “nhập vào, tách ra, chuyển đơn vị, nâng hạ cấp hành chính” diễn ra liên miên, nên bản đồ vừa lập ra đã bị lạc hậu về hành chính.

Từ năm 2006 Bộ Tài nguyên và Môi trường đã biên tập và ban hành dần dần các bản quy chuẩn như “Danh mục lưu vực sông liên tỉnh” [4], “Danh mục địa danh dân cư, sơn văn, thủy văn, kinh tế – xã hội phục vụ công tác thành lập bản đồ” cho các tỉnh thành [5].

Trong thực tế các văn bản pháp quy này mắc nhiếu lỗi biên tập ở dạng nói ngọng và sai dấu, làm sai lệch tên gọi dẫn đến chúng chẳng thể làm quy chuẩn được. Ví dụ đối tượng “sông Nậm Nhé” (theo các bản đồ địa hình 2004) thì trong Danh mục sông liên tỉnh QĐ 1989/QĐ-TTg [6] và Danh mục địa danh tỉnh Lai Châu [7] viết là “Nậm Nhè”, còn trong Danh mục địa danh tỉnh Điện Biên [8] lại viết là “nặm Nhé” trong khi tên các bản vẫn ghi là nậm. “Danh mục địa danh tỉnh Lai Châu” ghi đối tượng “suối Nùng Than” ở xã Vàng Ma Chải thành suối Lùng Thàn [7]. “Danh mục địa danh tỉnh Lào Cai” viết các đối tượng “ngòi Chỉ”, “làng Chỉ” thành ngòi Trĩ, làng Trĩ [9].

Tại Nước Ta có hai cơ sở chính đảm trách tích lũy và chỉnh sửa và biên tập bản đồ :
Nội dung Bản đồ địa hình của Nước Ta
Bản đồ địa hình gồm phần đồ họa chính, khung tọa độ và những hướng dẫn. Nội dung chính thiên về mục tiêu quân sự chiến lược và quản trị chủ quyền lãnh thổ, nên những địa vật tác động ảnh hưởng tới tác chiến được ưu tiên bộc lộ .

• Phần đồ họa chính, hay tự thân của bản đồ, biểu diễn đồ họa địa hình theo đường đồng mức, ranh giới quốc gia và hành chính, khu dân cư, mạng lưới giao thông, mức độ và loại thực vật che phủ đất, các khối nhà hay công trình xây dựng,… Các vách dốc như núi đá vôi thì thường có ký hiệu riêng và ghi chú. Trên biển và vùng nước thì có đường đồng mức đáy, các tuyến đường thủy, luồng lạch, loại vật liệu đáy và thực vật đáy nếu có, cũng như các chướng ngại. Một số ký hiệu địa vật có thể to hơn kích thước thật theo tỷ lệ bản đồ. Các tên hay ký hiệu chữ thì cỡ chữ đại diện cho mức quan trọng cần quan tâm.
• Lưới tọa độ thường không có dạng chữ nhật, do biểu diễn theo hình chiếu. Bản đồ tỷ lệ nhỏ cho vùng rộng lớn thì méo dạng càng lớn. Khung bản đồ thường cắt theo lưới tọa độ, nhưng khi cần trình bày cho đẹp, ví dụ bản ghép toàn bộ quốc gia, thì cắt hình chữ nhật.
• Rìa bản đồ, là tên mảnh, các thông tin biên tập, tỷ lệ, các chỉ dẫn bằng văn bản hay hình vẽ, và vị trí ghép với các mảnh khác,…

Bản đồ thường được biên soạn bằng ngôn từ chính thức của vương quốc xuất bản và lưu hành. Tuy nhiên khi hệ ký tự của ngôn từ hoàn toàn có thể gây khó khăn vất vả trong sử dụng quốc tế, như tiếng Hoa, Lào, Thái, … hoặc khi biên soạn phần chủ quyền lãnh thổ của nước khác nhưng có chú ý đến tính đa dụng, thì thường biên soạn đa ngữ. Phần lớn thường ghi kèm tên hoặc hướng dẫn bằng chữ Latin, với cách chuyển tự do nước biên soạn pháp luật .
Bản đồ của Lào xuất bản có ghi những tên chuyển tự Latin cùng với chữ Lào .

Tại Liên Hợp Quốc thì Nhóm chuyên viên về Địa danh Liên Hợp Quốc đảm trách việc quy chuẩn phiên âm và chuyển tự địa danh, đưa ra khuyến nghị về sử dụng quy chuẩn đó [11].

Bản đồ địa hình, đặc biệt quan trọng là loại tỷ suất lớn, màn biểu diễn không thiếu và đúng mực mặt phẳng Trái Đất, là tài liệu cơ bản cho quản trị đất đai chủ quyền lãnh thổ, cho những nghiên cứu và điều tra, tìm hiểu khoa học, quy hoạch kinh tế tài chính, phong cách thiết kế và kiến thiết xây dựng những cơ sở kinh tế tài chính, giao thông vận tải, những đường ống dẫn, …

Bản đồ địa hình chính thức được cơ quan nhà nước xuất bản phục vụ lợi ích quốc gia, quốc phòng và an ninh công cộng. Tại nhiều nước, trong đó có Việt Nam, các bản đồ địa hình được coi là tài liệu mật. Tại Việt Nam dấu “MẬT” hiện vẫn có trong các bản in và bản điện tử. Trước năm 1980 bản đồ được sử dụng theo quy chế tài liệu mật, các bản hỏng phải được một hội đồng thanh lý, và các trường hợp đánh mất có thể gây phiền toái cho người dùng. Tuy nhiên hiện nay bản đồ được bán tràn lan.

Các dẫn xuất là bản đồ lược trích, được xuất bản để làm nền cho bản đồ chuyên đề khoa học kỹ thuật khác, như bản đồ địa chất, thủy văn, thổ nhưỡng, thực vật, dân cư, … và cả nhu yếu dân số như bản đồ du lịch, giao thông vận tải dân sự, … Các đối tượng người dùng lược bỏ là phần hoạt động giải trí quân sự chiến lược chăm sóc : đường đồng mức chi tiết cụ thể, độ cao những cao điểm, hướng dẫn về những đặc thù địa vật như độ dốc taluy, …

Tác động của bản đồ tới địa điểm[sửa|sửa mã nguồn]

Tên đối tượng người tiêu dùng do từng nhóm chỉnh sửa và biên tập khác nhau thực thi vào thời hạn và thực trạng khác nhau, nên khi đưa lên bản đồ lần tiên phong thì khó tránh khỏi sự ” chưa chuẩn xác ” và thiếu thống nhất. Dẫu vậy nếu không quá rơi lệch thì tên đưa lên được thừa nhận, và việc trích xuất sang bản đồ cho môn học địa lý góp thêm phần vào thông dụng những tên đó. Tại Nước Ta, và ở vùng Đông Dương nói chung, bản đồ do người Pháp lập ra đã tác động ảnh hưởng đến tên sông và 1 số ít địa điểm .

1. Việc truy tìm thượng nguồn và ghi thống nhất theo tên điển hình cho nhiều sông, đã làm mất đi nhiều tên địa phương của từng đoạn sông. Ví dụ sông Hồng ngày nay được coi là vào đất Việt Nam ở bản Lũng Po xã A Mú Sung, huyện Bát Xát, bỏ đi những tên như “sông Thao”,…
2. Một số ít tên vùng do người Pháp ghi, nay trở thành địa danh chính thức. Ví dụ tên “Lào Cai” có nguồn gốc từ Bản đồ Bắc Kỳ năm 1879, là bản đồ đầu tiên do Jean Dupuis lập ra, đã ghi tên “Lao-kai, residence du Chef des Pavillone noirs” (Lao-kai, dinh thủ lĩnh quân Cờ đen). Đây là vị trí của “Chợ Cũ” lúc đó, theo tiếng H’Mông là “Lao Cai”, và nay là phường Lào Cai. Sau này người Pháp quen dùng nên thành tên của thủ phủ vùng và của tỉnh [12].

Số hóa bản đồ[sửa|sửa mã nguồn]

Từ những năm 1990 việc số hóa bản đồ địa hình đã được bắt đầu. Ví dụ như tại Cục Trắc địa và Đồ bản CHLB Đức (Bundesamt für Kartographie und Geodäsie), và đến nay đã hoàn thiện ở các tỷ lệ.[13]

Tại Việt Nam, việc số hóa bắt đầu muộn hơn một chút, khi các phần mềm biên tập bản đồ được nhập khẩu và qua giai đoạn thử nghiệm[14]. Đến nay Bản đồ địa hình chính thức ở tỷ lệ đến 1:50 000 theo Hệ toạ độ quốc gia Việt Nam VN2000 đã hoàn thiện số hóa năm 2004, do Trung tâm Thông tin Dữ liệu Đo đạc và Bản đồ thuộc Cục Đo đạc và Bản đồ Việt Nam quản lý và phát hành cho các mục đích công vụ.

Dựa theo dữ liệu bản đồ thế giới, các dạng trực quan của bản đồ địa hình được đưa ra ở Dự án OpenStreetMap và Shuttle Radar Topography Mission.

1. ^ tên trong văn liệu tiếng Anh có chuyển đổi chút ít. Ví dụ tên Hinboun thì Wikipedia tiếng Việt dùng Hinboon, Hineboune.Chú ý rằng trong Wikipedia tiếng Việt thì tên những đối tượng người dùng của Lào được đặt theo nhiều cách, có vẻ như là hầu hết dùngcó quy đổi chút ít. Ví dụ tênthì Wikipedia tiếng Việt dùng Wikipedia tiếng Anh dùng

Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]

Source: https://thevesta.vn
Category: Bản Đồ