Bán đảo Ả Rập – Wikipedia tiếng Việt

Bán đảo Ả Rập (tiếng Ả Rập: الجزيرة العربية‎ al-jazīra al-ʿarabiyya, “đảo Ả Rập”) là một bán đảo nằm ở Tây Á, tọa lạc ở phía đông bắc châu Phi, trên mảng Ả Rập. Theo góc nhìn địa lý, đây có thể được xem là một tiểu lục địa của châu Á.[1][2]

Bán đảo Ả Rập là bán đảo lớn nhất quốc tế, với diện tích quy hoạnh 3.237.500 km2 ( 1.250.000 dặm vuông Anh ). Bán đảo Ả Rập gồm có những vương quốc Yemen, Oman, Qatar, Bahrain, Kuwait, Ả Rập Xê Út, Các Tiểu Vương quốc Ả Rập Thống nhất, và một phần của Jordan và Iraq. [ 3 ] Bán đảo này được tạo ra từ việc phân tách tạo nên biển Đỏ trong khoảng chừng thời hạn từ 56 đến 23 triệu năm trước. Bán đảo Ả Rập tiếp giáp với biển Đỏ về phía tây và tây-nam, vịnh Ba Tư về phía hướng đông bắc, Levant về phía bắc và Ấn Độ Dương về phía đông nam. Nơi này đóng một vị trí địa chính trị quan trọng tại Trung Đông và quốc tế Ả Rập do trữ lượng lớn dầu mỏ và khí tự nhiên .Trước thời tân tiến, nó được chia làm bốn phân vùng : Hejaz, Najd, Nam Ả Rập ( Hadhramaut ) và Đông Ả Rập. Hejaz và Najd tạo nên đa số Ả Rập Xê Út. Nam Ả Rập gồm có Yemen và vài phần của Ả Rập Xê Út ( Najran, Jizan, Asir ) và Oman ( Dhofar ). Đông Arabia gồm có hàng loạt vùng duyên hải dọc theo vịnh Ba Tư .

Trong lịch sử, bán đảo Ả Rập là nơi có dân số ít ỏi, song trong các thập niên qua có mức tăng trưởng dân số cao, nguyên nhân là dòng lao động nhập cư rất lớn cùng với duy trì liên tục mức sinh cao. Dân số có xu hướng tương đối trẻ và chênh lệch lớn về giới tính do nam giới đông hơn. Tại nhiều quốc gia, số người Nam Á đông hơn công dân địa phương. Bốn quốc gia nhỏ nhất nằm ven vịnh Ba Tư có mức tăng trưởng dân số cao nhất thế giới, khi gần gấp ba lần sau mỗi 20 năm. Đến năm 2014, ước tính dân số bán đảo Ả Rập là 77.983.936 (bao gồm ngoại kiều).[4]

Bản đồ vệ tinh bán đảo Ả Rập .Bán đảo Ả Rập nằm trên lục địa châu Á, giáp với Vịnh Ba Tư về phía hướng đông bắc, eo biển Hormuz và vịnh Oman về phía đông, biển Ả Rập về phía đông nam và nam, vịnh Aden về phía nam, eo biển Bab-el-Mandeb về phía tây nam, và biển Đỏ về phía tây và tây-bắc. [ 5 ] Phần phía bắc của bán đảo hoà vào hoang mạc Syria và không có ranh giới rõ ràng, tuy nhiên ranh giới phía bắc của bán đảo Ả Rập thường được nhìn nhận là biên giới phía bắc của Ả Rập Xê Út và Kuwait. [ 5 ]Đặc điểm điển hình nổi bật nhất của bán đảo là hoang mạc, tuy nhiên tại phần tây nam có những dãy núi và nhận được lượng mưa lớn hơn phần còn lại của bán đảo. Harrat ash Shaam là khu núi lửa lan rộng ra từ miền tây-bắc bán đảo đến Jordan và miền nam Syria. [ 6 ]

Ranh giới chính trị[sửa|sửa mã nguồn]

Các vương quốc nằm trên bán đảo là Kuwait, Bahrain, Qatar, Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất tại miền đông, Oman tại đông nam, Yemen tại miền nam và Ả Rập Xê Út tại TT. [ 5 ] Đảo quốc Bahrain nằm ngoài khơi bờ biển phía đông bán đảo .Sáu vương quốc ( Ả Rập Xê Út, Kuwait, Bahrain, Qatar, Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất và Oman ) hợp thành Hội đồng Hợp tác Vùng Vịnh ( GCC ). Tuy nhiên, đây là một thuật ngữ gây tranh luận, người Iran khẳng định chắc chắn rằng tên gọi vịnh Ba Tư có quy ước lịch sử vẻ vang và được quốc tế công nhận, trong khi những vương quốc Ả Rập, nhất là sáu thành viên của GCC thì cho rằng tên của vịnh này là Ả Rập do vực biển nông của vùng biển này là phần liên tục về địa chất của bờ biển thấp phía đông bán đảo, từ Kuwait đến miền bắc UAE. [ 7 ]Vương quốc Ả Rập Xê Út chiếm phần đông diện tích quy hoạnh bán đảo. Đa số dân cư của bán đảo sống tại Ả Rập Xê Út và Yemen. Bán đảo có trữ lượng dầu mỏ lớn nhất quốc tế. Ả Rập Xê Út và Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất có nền kinh tế tài chính lớn nhất trong khu vực. Qatar có trữ lượng khí đốt tự nhiên số 1 quốc tế. Kuwait có biên giới với Iraq, là một vương quốc có tầm quan trọng kế hoạch, có vai trò là một trong những địa thế căn cứ chính của lực lượng liên quân trong cuộc lấn chiếm Iraq vào năm 2003 .
Một đoàn lữ hành vượt hoang mạc ad-Dahna tại miền trung Ả Rập Xê Út . Ras Aljinz tại đông nam bán đảo Ả Rập ( Oman ), còn gọi là ‘ bãi biển rùa ‘ .Về mặt địa chất, khu vực này có lẽ rằng thích hợp hơn với tên gọi là tiểu lục địa Ả Rập do nó nằm trên một mảng thiết kế riêng là mảng Ả Rập. Mảng này vận động và di chuyển xa dần khỏi phần còn lại của châu Phi ( tạo nên biển Đỏ ), và va chạm với mảng Á-Âu ở phía bắc ( hình thành dãy núi Zagros ). Các phiến đá lộ ra sự khác nhau về mạng lưới hệ thống trên khắp bán đảo Ả Rập, với những phiến đá cổ nhất lộ ra tại khiên Ả Rập-Nubia gần biển Đỏ. Có lẽ ophiolit được bảo tồn tốt nhất trên Trái đất là ophiopit Semail, lộ ra trên những dãy núi của Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất và miền bắc Oman .Bán đảo gồm có :

1. Cao nguyên trung tâm Najd, có các thung lũng và đồng cỏ phì nhiêu được dùng làm nơi chăn thả cừu và các loài gia súc khác
2. Một loạt các hoang mạc: Nefud tại phía bắc[8] với đặc điểm là nhiều đá; Rub’ al Khali hay hoang mạc Đại Ả Rập ở phía nam với lớp cát ước tính dày 180 m; ở giữa chúng là hoang mạc ad-Dahna
3. Tại Hejaz có các dãy núi song song với bờ biển Đỏ tại phía tây, song cũng có núi tại cực đông nam của bán đảo (Oman). Các dãy núi cao dần về phía tây, và các đỉnh và rặng cao nhất đều nằm tại Yemen. Núi cao nhất bán đảo là Jabal an Nabi Shu’ayb tại Yemen, có độ cao 3.666 m.
4. Dải bờ biển khô hoặc đầm lầy trải dài cùng các rạn san hô về phía biển Đỏ (Tihamah)
5. Các ốc đảo và đầm lầy ven biển tại Đông Ả Rập về phía vịnh Ba Tư

Bán đảo Ả Rập có ít hồ hoặc là sông vĩnh cửu. Hầu hết những khu vực được tiêu nước qua những lòng sông chóng cạn gọi là wadi, những nơi này luôn khô ngoại trừ trong mùa mưa. Tuy nhiên, tầng ngậm nước cổ đại phong phú nằm bên dưới phần nhiều bán đảo, và những nơi nguồn nước này nổi lên mặt phẳng được gọi là ốc đảo ( như Al-Hasa và Qatif, hai trong số những ốc đảo lớn nhất quốc tế ), được cho phép tăng trưởng nông nghiệp, đặc biệt quan trọng là những cây thuộc họ cọ, và đây là vùng sản xuất chà là nhiều nhất quốc tế. Về toàn diện và tổng thể, khí hậu cực kỳ nóng và khô, tuy nhiên có những ngoại lệ. Những nơi có độ to lớn hơn có khí hậu ôn hoà hơn, và bờ biển ven biển Ả Rập hoàn toàn có thể đón những cơn gió nhẹ mát và ẩm bất chợt vào mùa hè do khí lạnh từ xa bờ tràn vào. Bán đảo không có rừng cây rậm rạp. Đời sống hoang dã thích nghi với hoang mạc sống sót trên khắp bán đảo .Theo tài liệu vệ tinh GRACE của NASA ( 2003 – 2013 ) được nghiên cứu và phân tích trong một nghiên cứu và điều tra của Đại học California, Irvine ( UCI ) vào năm năm ngoái, thì mạng lưới hệ thống tầng ngậm nước chịu ứng suất lớn nhất trên quốc tế là mạng lưới hệ thống tầng ngậm nước Ả Rập, với trên 60 triệu người dựa vào nó để lấy nước. [ 9 ] 21 trong số 37 tầng ngậm nước ” đã vượt qua đỉnh điểm bền vững và kiên cố và đang suy kiệt ” và 13 trong số đó ” bị kiệt quệ đáng kể. ” [ 9 ]

Đất và biển[sửa|sửa mã nguồn]

Ruộng bậc thang tại Yemen .Hầu hết bán đảo Ả Rập không thích hợp cho nông nghiệp, khiến những dự án Bất Động Sản tưới tiêu và tái tạo đất trở nên thiết yếu. Các đồng bằng hẹp ven biển và những ốc đảo cô lập tổng số chiếm dưới 1 % diện tích quy hoạnh đất, và chúng được sử dụng để trồng cây lương thực, cafe và cây ăn quả nhiệt đới gió mùa. Chăn nuôi dê, cừu và lạc đà phổ cập ở 1 số ít nơi trên khắp phần còn lại của bán đảo. Một số khu vực có khí hậu gió mùa nhiệt đới gió mùa ẩm vào mùa hè, đặc biệt quan trọng là những khu vực Dhofar và Al Mahrah của Oman và Yemen. Các khu vực này có những đồn điền dừa với quy mô lớn. Hầu hết Yemen có mưa gió mùa nhiệt đới gió mùa do tác động ảnh hưởng từ khí hậu núi. Các đồng bằng thường có khí hậu khô hạn nhiệt đới gió mùa hoặc cận nhiệt đới hoặc là khí hậu thảo nguyên khô hạn .

Vùng biển xung quanh bán đảo Ả Rập nhìn chung là vùng biển nhiệt đới, có đời sống sinh vật biển nhiệt đới rất phong phú, có một số trong những rạn san hô lớn nhất, nguyên vẹn và cổ xưa nhất trên thế giới. Ngoài ra, sinh vật sống cộng sinh với san hô biển Đỏ, động vật nguyên sinh và tảo đơn bào zooxanthellae, thích nghi độc đáo với khí hậu nóng khi nhiệt độ nước biển tăng và giảm đột ngột. Do đó, các rạn san hô này không chịu tác động trước hiện tượng tẩy trắng san hô do nhiệt độ gia tăng như những nơi khác trong vùng biển san hô Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương. Các rạn san hô cũng không chịu tác động từ du lịch hay lặn biển ở mức lớn hoặc các can thiệp quy mô lớn khác của con người. Tuy nhiên, một số rạn san hô đã bị tàn phá trong vịnh Ba Tư, hầu hết là do ô nhiễm nước phosphat và kết quả là gia tăng phát triển tảo, cũng như là do ô nhễm do rò rỉ từ các tàu và đường ống[cần dẫn nguồn].

Các vùng đất phì nhiêu tại Yemen tạo thuận tiện cho việc định cư trên phần đông hàng loạt vùng đất cao từ mực nước biển đến những núi cao 3.000 m. Tại những nơi có độ to lớn, những ruộng bậc thang phức tạp được tạo nên để thuận tiện cho cánh tác cây lương thực, cây ăn quả, cafe, gừng và khat .

Một griffin từ cung điện vương thất tại Shabwa, thủ đô của Hadhramaut tại cực nam bán đảo.

Tiền Hồi giáo[sửa|sửa mã nguồn]

Tồn tại vật chứng cho thấy rằng con người cư trú tại bán đảo Ả Rập từ khoảng chừng 106.000 đến 130.000 năm trước. [ 10 ] Tuy nhiên, khí hậu khắc nghiệt trong lịch sử dân tộc ngăn cản việc định cư quy mô lớn tại đây, ngoài một số lượng nhỏ những khu định cư mậu dịch đô thị như Mecca và Medina nằm tại Hejaz tại miền tây bán đảo. [ 11 ]Tuy nhiên, khảo cổ học tò mò sự sống sót của nhiều nền văn minh trên bán đảo Ả Rập vào thời tiền Hồi giáo ( như Thamud ), đặc biệt quan trọng là tại Nam Ả Rập. [ 12 ] [ 13 ] Các nền văn minh Nam Ả Rập gồm có Sheba, Vương quốc Himyar, Vương quốc Awsan, Vương quốc Ma ‘ īn và Vương quốc Sabae. Trung Ả Rập có Vương quốc Kindah vào thế kỷ IV, V và đầu thế kỷ VI. Đông Ả Rập có nền văn minh Dilmun. Các dẫn chứng sớm nhất được biết đến về lịch sử vẻ vang bán đảo Ả Rập là những cuộc di cư từ bán đảo sang những khu vực lân cận. [ 14 ]Bán đảo Ả Rập trong một thời hạn dài được phần đông học giả gật đầu là quê nhà bắt đầu theo giả thuyết của Nhóm ngôn từ Semit. [ 15 ] [ 16 ] [ 17 ] [ 18 ]

Hồi giáo nổi lên[sửa|sửa mã nguồn]

Trong thế kỷ VII, Hồi giáo được ra mắt trên bán đảo Ả Rập. Nhà tiên tri Hồi giáo Muhammad sinh tại Mecca vào khoảng chừng năm 570 và lần tiên phong mở màn thuyết phát tại thành phố vào năm 610, tuy nhiên di cư đến Medina vào năm 622. Từ đó, ông và những đồng môn thống nhất những bộ lạc trên bán đảo Ả Rập dưới ngọn cờ Hồi giáo và lập ra một chính thể tôn giáo Hồi giáo Ả Rập duy nhất trên bán đảo .Sau khi Muhammad mất vào năm 632, sự không tương đồng bùng phát về yếu tố người tiếp sau ông làm chỉ huy của hội đồng Hồi giáo. Umar ibn al-Khattab là một đồng môn điển hình nổi bật của Muhammad thì đề cử Abu Bakr, là bạn hữu và người cộng tác thân thiện của Muhammad. Những người khác cũng ủng hộ và Abu Bakr trở thành khalip tiên phong. Lựa chọn này bị một số ít đồng môn của Muhammad tranh luận, họ cho rằng người anh họ đồng thời là con rể của Muhammad là Ali ibn Abi Talib đã được chỉ định làm người thừa kế. Nhiệm vụ trước mắt của Abu Bakr là trả thù một một thất bại mới gần đây trước quân Đông La Mã ( Byzantine ), tuy nhiên thứ nhất ông phải dập tắt một cuộc nổi dậy của những bộ lạc trong điều được gọi là những cuộc cuộc chiến tranh Ridda, hay ” những cuộc cuộc chiến tranh bội giáo “. [ 19 ]

Đến khi Abu Bakr mất vào năm 634, người kế vị ông làm khalip là Umar, tiếp đến là Uthman ibn al-Affan và Ali ibn Abi Talib. Giai đoạn bốn khalip đầu tiên này gọi là al-khulafā’ ar-rāshidūn: Khalifah Rashidun. Dưới quyền các khalip này, và từ năm 661 là những người kế thừa Umayyad của họ, người Ả Rập nhanh chóng bành trướng lãnh thổ dưới quyền kiểm soát của người Hồi giáo ra ngoài bán đảo Ả Rập. Trong vài thập niên, các đội quân Hồi giáo giành được các chiến thắng quyết định trước Đông La Mã và tiêu diệt Đế quốc Ba Tư, chinh phục được vùng lãnh thổ khổng lồ từ bán đảo Iberia đến Ấn Độ. Trọng điểm chính trị của thế giới Hồi giáo sau đó chuyển đến các lãnh thổ mới chinh phục được.[20][21]

Tuy thế, Mecca và Medina duy trì vị thế là những khu vực rất thiêng nhất trong quốc tế Hồi giáo. Qur’an nhu yếu mọi người Hồi giáo khoẻ mạnh nếu có điều kiện kèm theo cần phải triển khai một chuyến hành hương hay còn gọi là Hajj đến Mecca trong tháng Dhu al-Hijjah của lịch Hồi giáo ít nhất một lần trong đời, đây là một trong năm Cột trụ của Hồi giáo. [ 22 ] Masjid al-Haram ( Đại Thánh đường ) tại Mecca là nơi có khu vực rất thiêng nhất của Hồi giáo là Kaaba, và Masjid al-Nabawi ( Thánh đường của Nhà tiên tri ) tại Medina có lăng mộ của Muhammad ; do đó từ thế kỷ VII, Mecca và Medina trở thành những điểm hành hương của một lượng lớn người Hồi giáo trên khắp quốc tế. [ 23 ]
Dù quan trọng về tôn giáo, tuy nhiên về chính trị bán đảo Ả Rập nhanh gọn trở thành một khu vực ngoại vi của quốc tế Hồi giáo, khi mà hầu hết những nhà nước Hồi giáo quan trọng nhất vào thời trung đại đặt tại những thành phố xa bán đảo như Damascus, Baghdad và Cairo. Tuy nhiên, kể từ thế kỷ X ( và trong thực tiễn là cho đến thế kỷ XX ) những Sharif của Mecca thuộc gia tộc Hashim duy trì một nhà nước tại Hejaz, cũng là phần đất tăng trưởng nhất trong khu vực. Lãnh địa của họ khởi đầu chỉ gồm có những thành phố rất linh Mecca và Medina tuy nhiên đến thế kỷ XIII được lan rộng ra ra phần còn lại của Hejaz. Các Sharif thi thành quyền lực tối cao độc lập tại Hejaz trong hầu hết những quá trình, tuy nhiên họ thường quy phục quyền bá chủ của một trong những đế quốc Hồi giáo lớn vào đương thời. Trong thời trung đại, đó là Abbas tại Baghdad, và Fatima, Ayyub và Mamluk của Ai Cập. [ 24 ]
Các chủ quyền lãnh thổ mà Ottoman giành được từ năm 1481 đến năm 1683 Bán đảo Ả Rập năm 1914 .Quân đội cấp địa phương của Đế quốc Ottoman tại Ả Rập ( Arabistan Ordusu ) có trụ sở tại Syria ( gồm có cả Palestine, Ngoại Jordan cùng với Liban ). Nó đảm nhiệm Syria, Cilicia, Iraq, và phần còn lại của bán đảo Ả Rập. [ 25 ] [ 26 ] Người Ottoman chưa từng trấn áp phần TT bán đảo Ả Rập, còn gọi là Najd .Đến thời văn minh, thuật ngữ bilad al-Yaman ám chỉ riêng phần tây nam của bán đảo. Các nhà địa lý Ả Rập mở màn ám chỉ hàng loạt bán đảo là ‘ jazirat al-Arab ‘, hay bán đảo của người Ả Rập. [ 27 ]Vào lúc khởi đầu thế kỷ XX, Ottoman lao vào một kế hoạch nhiều tham vọng là kiến thiết xây dựng một tuyến đường sắt link kinh đô Istanbul đến Hejaz với những đền thờ Hồi giáo rất thiêng tại đây. Mục tiêu quan trọng khác là nhằm mục đích cải tổ tích hợp kinh tế tài chính và chính trị những của những tỉnh Ả Rập xa xôi với nhà nước Ottoman, và tạo thuận tiện để luân chuyển binh sĩ trong trường hợp thiết yếu. Đường sắt Hejaz chạy từ Damascus đến Medina, xuyên qua vùng Hejaz. Ban đầu nó được lên kế hoạch vươn đến Mecca, tuy nhiên bị gián đoạn do bùng phát Chiến tranh quốc tế thứ nhất .Những bước tăng trưởng lớn vào đầu thế kỷ XX là khởi nghĩa Ả Rập trong Chiến tranh quốc tế thứ nhất, và tiếp đến là việc Đế quốc Ottoman sụp đổ và bị phân loại. Khởi nghĩa Ả Rập ( 1916 – 1918 ) do Sherif Hussein ibn Ali khởi xướng với tiềm năng tìm cách độc lập khỏi quyền quản lý của Ottoman và lập một nhà nước Ả Rập thống nhất trải dài từ Aleppo tại Syria đến Aden thuộc Yemen. Trong Chiến tranh quốc tế thứ nhất, Sharif Hussein tham gia vào một liên minh với Anh và Pháp nhằm mục đích chống lại Ottoman vào tháng 6 năm 1916 .Tiếp đến là sự kiện thống nhất Ả Rập Xê Út dưới quyền Abdulaziz Ibn Saud. Năm 1902, Ibn Saud chiếm được Riyadh, ông liên tục những cuộc chinh phục, sở hữu được Al-Hasa, Jabal Shammar, Hejaz từ năm 1913 đến năm 1926 rồi xây dựng nhà nước Ả Rập Xê Út văn minh. Ả Rập Xê Út sáp nhập Tiểu vương quốc Asir, và quy trình bành trướng của họ kết thúc vào năm 1934 sau cuộc chiến tranh với Yemen. Gia tộc Saud từng xây dựng hai nhà nước và trấn áp một phần đông bán đảo Ả Rập trước thời Ibn Saud, Ả Rập Xê Út là nhà nước thứ ba của gia tộc Saud .Phát hiện được những trữ lượng dầu mỏ lớn tại bán đảo Ả Rập trong thập niên 1930. Sản xuất dẩu mỏ đem đến nguồn của cải rất lớn cho những vương quốc trong khu vực, ngoại trừ Yemen .

Nội chiến Bắc Yemen là cuộc đấu tranh giữa những người bảo hoàng của Vương quốc Mutawakkilite Yemen và các phái của Cộng hòa Ả Rập Yemen từ năm 1962 đến năm 1970. Phái bảo hoàng được Ả Rập Xê Út ủng hộ, trong khi những người cộng hoà được Ai Cập và Liên Xô ủng hộ. Các lực lượng chính quy và không chính quy nước ngoài cũng can thiệp. Đến năm 1970, Quốc vương Faisal của Ả Rập Xê Út công nhận nước cộng hoà này và một hoà ước được ký kết. Các sử gia quân sự Ả Rập quy chiến tranh tại Yemen giống như Việt Nam của họ.[28]

Năm 1990, Iraq xâm lăng Kuwait, [ 29 ] dẫn đến Chiến tranh Vùng Vịnh 1990 – 91. Ai Cập, Qatar, Syria và Ả Rập Xê Út tham gia một liên minh đa vương quốc để phản đối Iraq. Tuy nhiên, Jordan và Palestine ủng hộ Iraq, khiến quan hệ giữa nhiều vương quốc Ả Rập trở nên stress. Sau cuộc chiến tranh, ” Tuyên bố Damascus ” chính thức hoá liên minh về những hành vi phòng thủ chung trong tương lai giữa Ai Cập, Syria, và những quốc gia thuộc Hội đồng Hợp tác Vùng Vịnh. [ 30 ]

Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]

Source: https://thevesta.vn
Category: Bản Đồ